مقاله :مرگ در شعر سنتی و معاصر

 

مولوی

مولوی عقیده داردکه تصور هرکس ا ز مرگ بنا بر تصویری است که از زندگی دارد:

مرگ هرکس ا ی پسر همرنگ اوست              پیش دشمن ،دشمن وبر دوست ،دو ست
پیش ترک آیینه را خویش رنگی است                    پیش زنگی آیینه هم زنگی است
                                                                                                           (مثنوی،ص413)

به نظر مولوی ،هراسی که در دل مردم از مرگ وجود دارد،به راستی از مرگ نیست بلکه آنها از فعل خویش هراس دارند نه از مرگ :

هیچ مرده نیست پر حسرت مرگ         حسرتش آن بود کش کم بود برگ
 ویا :

روی زشت توست نه رخسار مرگ                      جان تو همچون درخت و مرگ ،برگ
به نظر مولوی ،مرگ لازمه ی زندگی است واین«مرگ »است که به زندگی انسان معنا و مفهوم
 می بخشد :

آن یکی می گفت:خوش بودی جهان                      گر نبودی پای مرگ اندر میان
وان دگر گفت:ار نبودی مرگ هیچ                            که نیز زدیدی جهان پیچ پیچ
او در مرگ و خرابی تن ،آبادی و زندگی جاوید می بیند و عقیده داردکه : «بس زیادتها درون نقصهاست».

فردوسی

اوازآن دسته شاعرانی است که از مرگ به تلخی یاد می کند و مرگ را «بیداد»روزگار قلمداد    می کند. بیدادی که نارسیده ترنجها را از درخت زندگی می چیند. مرگ مانند یک سرانجام محتوم و فرجامی تلخ ،برای فقیرو غنی ،قوی وضعیف وتمامی انسانها علی السویه می باشد و همگی در این «پایان»یکی می باشند.ما در شاهنامه با مرگهای زیادی روبرو هستیم و اصولاًنگرش فردوسی در باب مسأله ی مرگ تا حدی شبیه نگرش خیام می باشد و هر دو توصیه به شاد خواری و اغتنام فرصت  می کنند .

فردوسی می گوید:

مخور انده و باده خور روز وشب                دلت پرزدانش ،پر از خنده لب(شاهنامه )

و یا :

سر انجام هر دو به خاک اندرند                   به تارک به دام هلاک اندرند

و نیز:

که و مه همه خاک را زاده اند                  به بیچاره تن،مرگ را داده اند

فردوسی از مرگ پهلوان وقهرمان «تراژدی »می سازد وخود تراژدی دلیلی بر ناعادلانه بودن مرگ در نظر فردوسی می باشد:

چو برخیزد آواز طبل رحیل                   به خاک اندر آید سرمورو پیل‌

خیام

خیام و اعتراض او به هستی ،اصل آفرینش ،رستاخیز و مرگ برای همه ما‌ آشناست. ما تجلی افکار اورا گاه در ذهن و زبان حافظ ،فردوسی و حتی در تفکر شعرای معاصر شاهد هستیم و حتی دردرون هریک از ما شاید شک و حیرتی خیامی پیدا شود واین حاکی از نفوذ افکار او در جامعه ی ایرانی می باشد.افکار خیام مانند ابوالعلاءمعری ـ شاعر عرب زبان- می باشد .اشعار خیام حول محور مرگ ،فنا و شک واز طرفی حول محور توصیه به بهره گیری از لذایذ زندگی و پرداختن به عیش ونوش قبل ازرسیدن مرگ و تمام شدن فرصت ،می باشد.گویی خیام تاحدی با مشرب فکری «اپیکورها»آشنا بوده است .البته او به عنوان یک حکیم مسلمان هم معاد وهم اصل خلقت را می پذیرد؛اما از لحاظ فلسفی وفکری نتوانسته است مسأله ی مرگ و زندگی رابرای خویش توجیه نماید:

جامی است که عقل آفرین می زندش                      صد بوسه زمهر بر جبین می زندش
این کوزه گر دهر چنین جام لطیف                         می سازد و باز برزمین می زندش
                                                                                                          (رباعیات ،ص360)

او سر انجام آدمی را جز خاک شدن نمی داند وچه بسا که روزگاری از خاک پیکر او،کوزه ویاکاسه ای ساخته شود:

این کوزه چو من عاشق زاری بوده ست                      در بند سرزلف نگاری بوده است
این دست که برگردن وی می بینی                                        دستی است که برگردن یاری بوده است
 

سعدی

او نیز چون فردوسی ،با دیدن احوال وناپایداری روزگار وبی وفایی وتقلّب دهر،دیگران را از این عجوزه ی هزارداماد بر حذر می دارد:

مکن تکیه بر ملک دنیا وپشت                               که بسیار کس چون تو پرورد وکشت
چو آهنگ رفتن کند،جان پاک                             چه بر تخت مردن ،چه بر روی خاک
                                                                                                              (بوستان)

او مرگ را سر انجام محتوم آدمی می پندارد .سرانجامی که راه فراری از آن نیست و برای همگان یکسان می باشد از طرفی سعدی اعتقادش این است که: «هر چه را نپاید ،دلبستگی را نشاید.»و از آنجایی که سعدی شاعری اجتماعی است؛با توجه به این بینش اجتماعی خویش،از مرگ گاهی تعبیر وتفسیری داردکه با دیگرتعابیر در میان شاعران متفاوت می نماید. سعدی اعتقاد دارد فردی که مرده است ولی نام وآوازه ی نیک او برجای مانده،او «زنده»است ودر مقابل، مرده کسی است که هرچند زنده است ولی آوازه ویاد ونامی از اودر بین مردم نیست:

سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز                            مرده آن است که نامش به نکویی نبرند
از طرفی ،سعدی باخلق گلستان به نوعی می خواست تا بعد از مرگ به زندگی خویش از طریق تسلط بر زبان و روح وقلب مردمان بعد از خویش ،ادامه دهد. سعدی مانند مولوی  نمی اندیشید، مانند سنایی   نمی اندیشید، بینش او با دیگرشاعران تفاوت دارد. اوبه نوعی به «ابدیت ذهنی » ای که از قول فلسفه ی تحققی آوردیم، اعتقاد داشته است .از طرفی دیگر او در غزلیات و عاشقانه های خویش چون حافظ و مولوی ودیگر عرفا از فنای در برابرمعشوق سخن می گوید ونیز فرد بی عشق را مرده می خواند.

حافظ

حافظ به عنوان یک شاعر از هستی وناپایداری آن شکوه می کند.وبرای فراموشی وغفلت از این جهان که مثل جوی آب هر لحظه عوض می شودووقایع نویی در آن به وقوع می پیوندد و،دعوت به باده نوشی وشادخواری می نماید:

شرابی تلخ می خواهم که مردافکن بود زورش    که تایک دم بیا سایم ز دنیا وشروشورش
                                                                                                                            (حافظ)

او در سایه ی مینای می ،برای یک لحظه ذهن خویش رااز مرگ و زندگی و گذشته وآینده منحرف می کند. او طالب شادی و لذت است چرا که فردا فرصتی برای این بهره گیری از زندگی نیست:

زان پیشتر که عالم فانی شود خراب                   ما را ز جام باده گلگون خراب کن
 

او طالب عدم هوشیاری است،تا از جریان مرگ و زندگی لحظه ای هر چند کوتاه بیا ساید:
مستم کن آن چنان که ندانم زبی خودی              در عرصه خیال که آمدکدام رفت
    و:

روزی که چرخ از گل ما کوزه ها کند             زنهار کاسه سرما  پر  شراب  کن
‌‌‌

او نیز چون خیام ،در ترکیب پیاله ی شراب ،خاک وجود جمشید و قباد وتاجداران دیگری را  می بیند واز نظر حافظ فردا سرانجام همگی ما همین خاک شدن واز خاک ما پیاله ساختن می باشد:

قدح به شرط ادب گیر زانکه ترکیبش          زکاسه سر جمشید و بهمن ا ست وقباد
 

و:

خیز ودر کاسه ی زر آب طربناک انداز                         پیش تر زانکه شود کاسه ی سر خاک انداز

سنایی

او نیزچون مولوی برمرگ قبل از مرگ ، تأکید دارد :«بمیر ای دوست پیش از مرگ اگرمی زندگی خواهی» و نیزسنایی معتقداست نوزادی که به دنیا می آید،در حقیقت سفر مرگ را شروع کرده است و فردی که از دنیا می رود به نوعی سفر زندگی را می آغازد.چرا که دنیا سرای زوال وآخرت سرای بقاست. لذا تعبیر او از مرگ عکس تصورو تعبیر ما می باشد. او در بطن امور نظر دارد وما در ظاهر آن.

مرگ در شعر معاصر

بعد از عهد رنسانس همزمان با به تخت نشستن علم وبا محوریت انسان به عنوان یگانه حاکم  مطلق بر سرنوشت خویش،گویی به یکباره کاخ رفیع انسانیت فرو ریخت وتمام هنجارها ومعنویتی که در طی سالیان سال فراهم آمده بود «هباءً منثوراً» گشت.عده ای که به زعم خویش می کوشیدند تا انسان را قطب عالم امکان سازند وآن رابه جای خداوند بر اریکه ی قدرت بنشانند،با شکست مواجه شدند ونتیجه ی این شکست تباه گشتن میراث معنویت نسلها تلاش و فشرده ی تمامی ارزشهای انسانی بود که آن را به« ثمن بخس» فروختند.در نتیجه انسان ماندو غم فقدان معنویت وارزش تباه شده ودری که به روی نومیدی وپوچی گشوده شده بود.علم نیز که می رفت تا به انسان آزادی از قید خرافه ها ودین ببخشد،خود زنجیری شد بر دست وپاوفکر وقلب انسان های مظلوم وروز به روز آمار قتل و کشتار صدها انسان بی گناه را فراهم کرد.انسان از طرفی در اسارت ماشین واز طرفی درگیر جنگهای خونین بین دولتهای بزرگ گشت ودر این میان مانند قبل از تغذیه ی روحی نیز خبری نبود.بلکه فضای تیره، یأس و سر خوردگی هر لحظه درهای مرگ را به روی آنها می گشود.

وجود مکاتبی چون اگزیستانسیالیست،نیهیلیست،سوررئالیسم،داروینسیم وناتورالیسم واز طرفی علم روانشناسی  فروید که مبنای فعالیت انسان ها وعلت اصلی کارهای آنها را بر شالوده ی غریزه ودیگر انگیزه های روانی مبتنی می دانست.همگی باعث مسخ شدن وتباهی هر چه بیشتر بشر عصر مدرنیته و علم گشت. در چنین اوضاع و احوالی ،ایران به عنوان کشوری که هنوزقدرت در زیر نگین یک فردبه نام سلطان بود،وضعیتی اسفناک تر داشت.

عصر رضا خانی ،دوره ی تیره وتار استبداد بود.دوره ای که خفقان شدیدی بر همه جا حتی برادبیات حاکم بود.هنرمندان اجازه نداشتند تاآزادانه به هنر بپردازند. در این دوران ما شاهد گوشه گیری هنرمندان هستیم ونیز شاهد سانسور شدیدی که برآثار ونوشته های آنها حاکم بود.این سانسورو خفقان می رفت تا روح هنر وخلاقیت را در هنرمندان نابود کند،که یک دروه ی جدیدی از آزادی ،با کنارگیری رضاخان در سال 1320 آغاز شد.اما نتایجی که این بیست سال حکومت رضاخانی به بار آورد ؛شامل کتابهایی که درآنها فضایی تیره و کثیف وپر از خون وجنایت و فسادو ناامنی بود،برای همیشه باقی ماند والبته این کتابها ومحتوای آنها،خود آیینه ای بود از اوضاع بی تحرک وساکن وراکد آن روزگار.

نویسندگانی چون «هدایت»،«بهرام صادقی»،«بزرگ علوی»و «صادق چوبک »و دیگرانی از این طیف باآثاری چون«سه قطره خون»،«بوف کور»،«چمدان»،«سنگ صبور»و«ملکوت»و دهها رمان وداستان کوتاه دیگر که در آنها شاهد سایه ی مرگ و فضایی یأس آور و کشنده هستیم،همگی محصول ومولودچنین دورانی می باشند.از شهریور1320 تا کودتای 28 مرداد 1332 فضای  نسبتاً باز سیاسی وفرهنگی ای بر جامعه حاکم بود.اما باشکست کودتادوباره همان دوران خفقان کشنده حاکم شدو سانسور واستبداد برای همیشه در جامعه باقی ماند.که این خودسبب سر خوردگی نویسندگان وشاعران و دیگر هنرمندان گشت واگر نقطه امیدی در طی سالهای 1320تا1332 ایجاد شده بود،دوباره از بین رفت.این اوضاع داخلی واز طرفی ترجمه ی آثار ادبیات غربی ونیز آشنایی هنرمندان جهان از طریق ترجمه وهمچنین گسترش حجم مسافرتها به خارج از کشور و برخوردهای فرهنگی زیادی که قابل مقایسه با قرنها وسده های پیشین ادبیات ایران نبوده ، همگی این عوامل دست به دست هم داده و برنگرش شاعران به مسائل مختلفی چون مرگ و زندگی وبودن و...تأثیر نهاد.و نگرش شعرای معاصر را به این مسائل ، کاملاً دگرگون کرد.به گونه ای که دیگر کسی پیدا نمی شد که؛ چون مولوی،حافظ،عطاروسنایی  از عشق خود به ملکوت و مرگ عرفانی ونیز اشتیاق به موطن اصلی وابدی انسان سخن بگوید. درون مایه های شعر به کلی عوض شد وحتی زبان شعر وفرم شعر نیز بنا به این مقتضیات تغییر یافت و شعر نو متولد شد.اوضاع و شرایط جدید ونو ، زبانی می خواست تا ازنیازها ودغدغه های تازه ای که برای بشرایجاد شده بود،سخن بگوید. این شرایط در مرگ اندیشی شاعران   بی تأثیر نبوده است و اصلاًهمین اوضاع خفقان آور، خود عاملی گشت تا شاعران در اثر سرخوردگی وشکست ناشی از عدم تحقق اهداف وآرزوهایشان به یأس پناه آورده ودر تاریکی آن به نشئه ی مرگ فرو رفته وطلب مرگ کنندوآن را راهی برای رهایی از دست زندگی قلمداد نمایند.

اخوان ،شاملو،اسماعیل خویی از این قبیل شاعران هستند که چون خط مشی سیاسی نیز داشتند،از
 جریان های سیاسی ، شکست ها و پیروزی ها بسیار متأثّر می شدند. «مرگ اندیشی» در شعر معاصر، به دو صورت تجلی ونمود یافته است؛به صورت پوچی و گرایش به یأس . اخوان از آن هایی بود که به یأس روی آورد .او شاعری نومید و سرخورده از وقایع سیاسی بود.«اخوان به گواهی بهترین اشعارش جهان را تیره وتار می دید.جهانی فرو رفته در تاریکی یک شب سرد زمستانی طولانی .در نظر او
 «زمستان »حاکم مطلق بر جهان است»دریا بندری کودتای 28 مرداد را برای نسل اخوان آغاز یک دوره طولانی خفّّت اخلاقی می داند. شفیعی کدکنی نیز وقایع بعد از کودتا را در تغییر درون مایه های شعروعرضه درون مایه های جدید چون؛ اندیشیدن به مرگ ،نومیدی ویأس در حوزه ی شعر ،مؤثر دانسته و یکی از پیامدهای این شکست را سرخوردگی هنرمندان و پناه آوردن آنها به تریاک و می و تنهایی  می داند(شفیعی کدکنی ).

فروغ فرخزاد ،از آنجایی که به قضایا بابینشی اجتماعی می نگریست از بازتاب مسائل اجتماعی و سیاسی جامعه، متأثّر شده است واین رادر مجموعه های «آغازفصل سرد»و«تولدی دیگر»شاهد هستیم.

از طرفی این بینش اجتماعی خاصّ فروغ واز طرف دیگر آشنایی او با ادبیات فرانسه وآثار مهم ادبیات جهان ،از طریق ترجمه ونیز فضایی که فروغ درآن می زیست - چه از نظر فرهنگی ،اجتماعی وچه از نظر سیاسی - همگی این عوامل منجر به شکل گیری نگرشی نقادانه به امورو اوضاع  پیرامون وی گشت.البته درخش فروغ واین نوع نگرش او در دو مجموعه ی پایانی او شکل می گیرد. فروغ در دفتر عصیان - همانگونه که از نامش پیداست -  عصیان می کند.وقتی به زندگی ،انسان، مرگ وبسیاری از دغدغه های نوع بشری می اندیشد ؛این اندیشیدن او منجربه عصیان می شود.اما دردومجموعه ی بعد به نوعی می شکفد وپوست می اندازد و وارد بطن این مسائل می شود وآنها رابادیدی جامعه شناسانه برای خویش تحلیل می کند.نگاه او به مرگ نیز متأثر از همین نگرش او به مسائل اطراف ،می باشد.

در نقطه ی مقابل او سهراب سپهری قرار دارد.او ،که گویی عامل محیط و جامعه ای که درآن می زیسته ،هیچ دخالتی در فراز وفرود شعرش نداشته است. گویی مسائل اجتماعی ،سیاسی وفرهنگی راه خویش رامی پیماید وسهراب نیز دوراز انعکاس این مسائل در زبان وفکر خویش ،راه خودش را می پیماید.هر چند که گاه رگه هایی از این بازتاب در شعر او نمود پیدا می کند،اما گذر او به صورت کلّی می باشد. اودر آرمان شهر خود می زید ودیگران درجامعه صنعتی وبی تحرک وماشینی خویش .او چون اخوان ،شاملو،خویی و...با دیدن کشتارها وجنگ ها وقتل افراد بی گناه،تصمیم به جور دیگر شعر گفتن، نمی گیرد و طبعاً نگرش اوبه مرگ نیز با این توصیف ها واز آن جایی که با عرفان وفلسفه بخصوص فلسفه وعرفان خاور دورآشنایی داشته است ، فرق می کند.او حتی با وجود آگاهی از بیماری مهلک خویش ،مأیوس نمی شودو برای رهایی از آن به فکر خودکشی یا پناه آوردن به فراموشی و نومیدی، نمی افتد ؛بلکه آن راچون حقیقتی مسلّم می پذیرد.ادامه وبسط این بحث در حوصله مقدمه  نمی گنجد وآن رابه بخش های اصلی تحقیق موکول می نماییم.

مرگ از دیدگاه روان شناسی

در روان شناسی از دوغریزه ی متضاد نام برده شده است؛به نام غریزه ی مرگ وغریزه ی زندگی. این دو مدام با یکدیگر در حال جدال وکشمکش اند و غلبه یکی بر دیگری فرد را به سوی آن غریزه ی غالب می کشاند.فروید عقیده دارد:«روان صحنه صلح وجنگ این دو «شور» است.اینکه اعمال آدمی آمیخته ای از قهر وکین ومحبت است.تحریک «اروس»فرد را متمایل به عشق ،محبت ،صلح وآفرینش می نمایدو «تانانوس »در صورت چیرگی بر«اروس»درفرد موجب خشونت وسبعیت ،مرگ و انهدام می گردد»

فروید روان هر فردی را مرکزی برای کشاکشهای دوانگیزش وغریزه ی مرگ و زندگی می داند .دو غریزه ای که جنبه های متضادی با هم دارند.یکی مثبت ودیگری منفی .یکی سازنده ودیگری مخرب. از نظر فروید ،این دو همیشه باهم در جدال وستیزند.فروید این دو غریزه را «اروس »یعنی شور زندگی و«تانانوس»یعنی شور مرگ می نامد.از نظر او «اروس» مایه دوستی وصیانت ذات می باشد.اما
 «تاناتوس »موجب مرگ ونیستی وعداوت وانهدام نسل است.(همان:74) فروید عقیده داردکه بیشتر اوقات در کشاکش بین «غریزه ی مرگ »و«غریزه ی زندگی » غلبه با «غریزه ی مرگ » است.واصولاًنیروی مخرب کننده، قوی تر ازنیروی عشق وسازنده می باشد. «اریک فروم»نیز چون فرویداز وجود غریزه ی مرگ و زندگی در انسان و تضاد این دو می گوید. فروم بر خلاف فروید،عقیده داردکه افراد یا «مرگ پرستند»ویا «زندگی پرست»درتعدادی از انسان ها آمیزه ای از این دو غریزه     می تواند وجود داشته باشد.او از نشانه های تباهی ورشد سخن می گویدواظهار می دارد اگر نشانه های تباهی در وجود فردی باشد،آن فرد به سوی غریزه ی مرگ پیش می رود.و اگر نشانه های رشد در شخصی باشد اورا به طرف حس زندگی می کشاند.

نشانه های تباهی از نظر فروم سه دسته می باشند؛اول: خشونت،دوم:عشق به مرگ وسوم:همبودی زناگونه با مادر .او از تأثیر هر کدام از این سه عامل در کشاندن فرد به سوی مرگ سخن می گوید. فروید نیز از خشونت به عنوان تجلی غریزه  ی مرگ سخن می گوید. هردوی آنهاعقیده دارندکه گاه امیالی که در نگاه اول به نظر می رسندکه به رشد غریزه ی زندگی در فرد ،کمک می کند،می تواند منحرف شده وبه رشد غریزه  ی مرگ در فرد یاری کنند؛ مثلاً غریزه جنسی می تواند به انحراف کشیده شده ودر خدمت غریزه ی مرگ قرار گیرد «سادیسم »،«مازوخیسم» و...از انحراف های جنسی
می باشدکه درراستای غریزه ی مرگ اند.

فروم،برای کسانی که «غریزه ی مرگ »درآنها وجود دارد، علایمی ذکر می کندکه از آن جمله است:«میل به تاریکی»،«میل به برگشت به گذشته»،«میل به تباهی »،«میل به تباهی خویش و دیگران»،«دوست داشتن جسد و خون وکثافات » و ...

فروم معتقد است که گرایش به سوی مرگ دارد ،از چیزهای زنده خوشش نمی آید وبیشتر به چیزهای ماشینی و مرده وبی روح علاقه نشان می دهد.چنین فردی وحدت رادوست ندارد بلکه به تکثر و جزءجزء شدن گرایش دارد.ولی فردی که غریزه ی زندگی دراو جلوه ونمود بیشتری دارد به وحدت و چیزهای زنده توجه دارد وبه صیانت از ذات می پردازد. این غرایز دلایلی نیز مطرح می کند که ازجمله آنهاست ؛عدالت،آزادی وتعامل با افرادی که جهت گیری به مرگ یا زندگی دارند.که هر یک از اینها را در بخش روان شناسی مربوط به فروغ بررسی خواهیم کرد.

 

 

 

دور نمایی از زندگی سپهری

 

سهراب سپهر ی در پانزدهم مهر ماه سال 1307 در کاشان متولد شد . در سال 1325 دوره دو ساله ی دانش سرای مقدماتی را به پایان رساند ؛و به استخدام اداره ی فرهنگ و هنر در تهران در آمد . در خرداد سال بعد ،اولین مجموعه ی اشعارش را با عنوان «کنار چمن» منتشر کرد . و در شهریور سال 1327 پس از استعفا از اداره ی فرهنگ وهنر ، در ادبیات دیپلم گرفت و سپس وارد دانشکده هنر های زیبای تهران شد . هم زمان در شرکت نفت مشغو ل به کار شد . بعد از مدتی کار از آنجا هم استعفا داد . در سال 1330 « مرگ رنگ » را منتشر نمود . درخرداد  1332 درسش را در دانشکده هنرهای زیبا به پایان رساند و در سازمان بهداشت مشغول به کار شد . در همین سال مجمو عه ی « زندگی خوابها » را به چاپ سپرد . از سال 1332 به بعد راهی سفر به اروپا و خاور دور شد . در سال 1336 به فرانسه مسافرت کرد و وارد دانشکده هنرهای زیبا شده و به تحصیل در رشته نقاشی پرداخت . در سال 1340 « شرق اندوه » و « آوار آفتاب » را منتشر کرد  . انتشار مجموعه ی « صدای پای آب » و « مسافر » در سالهای 1345و 1346 صورت گرفت و سبب شهرت او شد . در بهمن 1346 «حجم سبز » و درخرداد 1356 « ما هیچ ، ما نگاه » را منتشر نمود .

نخستین دفتر شعر سپهری؛ یعنی « مرگ رنگ » حال و هوای رومانتیکی دارد و این مهم، از نامها و عنوان های اشعار و محتوای آن آشکار است . در این شعر ها « غمی گنگ و گمنام که در سالها ی تردی و شکنندگی جوانی ، گریبان آدمی را می گیرد » وجود دارد.

« زندگی خوابها » که در سال 1332 منتشر شد ه است و شعر ها ی دهه ی 1330 را در بر      می گیرد،  با این که اوضاع سیاسی کشور نابسامان بوده است و فضای خفقان در آن حاکم بوده است و هنر مندان و شاعران به نوعی با آثارشان ، به مبارزه با این وضعیت می پرداختند ، حاکی از این است که سهراب به دنیای درون خویش توجه کرده و در لاک تنهایی خویش خزیده و همان تصاویر    رومانتیکی ای را که در مجموعه ی قبل شاهد بودیم ، تکرار کرده است . گریز به دنیای درون در سپهری مثل دیگر شاعران از شکست سیاسی نبوده است ؛ بلکه او فقط در پی غم ها و ادامه ی سنت رومانتیک و تا حدی اگزیستانسیالیستی خود می با شد .

سومین و چهارمین مجموعه ی شعر ها ی سپهری نشان می دهد که سپهری تا حدی از دو مجموعه ی اول فاصله گرفته است . « شرق اندوه » یک فرد اندیشمند را به ما می نمایاند که به همه چیز فکر می کند . سهراب در اثر مطالعه ی آثار بودایی و سفر هایش به اروپا و خاور دور و دیدن سرعت و شتابی که در اروپا و لطافتی که در اندیشه ها ی ژاپنی و چینی هست ، سرعت ، لطافت و آرامش بودایی را طالب شده و آرام آرام به شکفتن و رویش و بالیدن می رسد .

مجمو عه ی  « آوار آفتاب» و فضایی که در اکثر شعرها ی آن حاکم است نوعی تاریکی را شامل می شود که خود شاعر هم به آن تعلق خاطرنشان داده است . در این مجمو عه شاعر تاریکی را ستوده و نور و روشنایی را طرح کرده است . اما ستودن تاریکی شاید در اثر تاملاتش باشد . تاملاتی که گاه او را به مرز شک می رساند و از یقین دور می ساخته است . اما همین تاریکی تبدیل به آواری از آفتاب می شود . یک تاریکی ای که در دل خود ، آفتاب و روشنی زیادی دارد . و این روشنی منجر به شرق اندوه می شود . در آوار آفتاب شاعر بارها گفته است که : «به آفتاب
 آلوده ام» و یا« ته تاریکی تکه خورشیدی دیدم ، خوردم .» در « شرق اندوه » با وزنهایی رقصان شبیه اوزان غزلیات شمس روبه رو هستیم و گو یی شعله ای ماورایی در روح شاعر افروخته می شود که او را این گونه به سماع در واژه ها واداشته است .

در « صدای پای آب » ، « شاعر انسان خوش بینی است که به حیات ، زن ، دوست داشتن و ... عشق می ورزد . ولی در مسافر خواننده با شاعری بد بین رو به روست که در همه چیز نشانه های زوال را می بیند و خود سر انجام به جست و جوی مرگ یعنی « هیچ » یعنی بیهودگی می رود.» .

در صدای پای آب و مسافر ما شاهد یک نوع نگرش عارفانه هستیم که شکل تکامل یافته ی
« شرق اندوه » می باشد . شاعر در این سه دفتر بادیدی عارفانه به « مرگ»می نگرد . اما در منظومه ی      « ما هیچ ،ما نگاه »شاعر نگاهش به مرگ ، تاریک و حاکی از یأس است . نگاهی که مرگ را به نوعی، زوال و تمام شدن و ابتر بودن آدمی ،می پندارد. در این منظومه این نگاه ، شاید مربوط باشد به آگاهی شاعر از مرگ خویش.

در کتاب ما هیچ ، ما نگاه بر خلاف کتابهای قبلی ، شاعر به یاس پناه می آورد و شاید به علت آگاهی او به بیماری و خوف از توقف ، توقف در پایان حرکتی که در مجموعه های قبلی شروع کرده بود «بیان این شعر ها بیشتر خطابی است . خطابهایی که منشأ آن ها یا اصل ندانستن است یااصل ترس به سبب آگاهی به نزدیک شدن مرگی که در انتظار اوست و شاید از همین روست که یکبار دیگر به سرعت زندگی خود را از کودکی تا آستانه مرگ مرور می کند » .

سهراب و نگرش او در باره ی مرگ

سهراب به عنوان یک شاعر و کسی که هم با اروپا و تکنولوژی روز و عصر صنعت و سرعت و شتاب و هم با شرق و آرامش و حقیقت طلبی خاور دور آشنا بوده است ، با این مسأله هم از دیدگاه عرفانی وهم به شکلی شخصی ،که چه بسا ناشی از تنهایی و ابتلا ی او به سرطان بوده است،  مواجه
 می شود و کمتر از دید گاه اجتماعی - آن گونه که فروغ به مرگ پرداخته است- به  این مساله        می پردازد . سهراب چون بیشتر به درون و احوال روحی خویش نظر دارد ودر درون خویش سیر می کند ، کمتر به مسایل اجتماعی و مرگ در حوزه اجتماعی و در شکل اجتماعی آن می پردازد .

او چون فروغ بر اساس یک نوع احساسات اجتماعی به شعر گفتن در باره ی وجود مرگ در سطح جوامع بشری نمی پردازد و اگر گاه رگه هایی از این احساس را در شعر او شاهد هستیم از آنجا ناشی می شود که سهراب باز هم در اثر تفکر درونی و سیر عرفانی خویش مسایلی چون جنگ و قتل و خونریزی را محکوم می کند . چرا که وجود این مسائل در بین جوامع بشری مانع از تعالی آنها و رسیدن آنها به کمال و هدایت می شود .

او گاهی در همه چیز چهره ی مرگ را می بیند و به نوعی از اندیشیدن به آن می هراسد . و در دو مجموعه اول ، او نگاهی به بی اعتباری و بی ثباتی دنیا ، انسان و عمر می اندازد و این در یافت از عدم پایداری انسان ، او را به هراس وا می دارد . از آنجا که گاه توجه به مرگ در شعر سهراب - مثل هر شاعر یا هر فرد عادی - نتیجه یک درک و عکس العمل شخصی است و گاهی نتیجه یک عکس العمل به دنیای بیرون و حیات اجتماعی وگاه مبتنی بر عقیده و دیدگاه فلسفی یا دینی ، توجه سهراب به مرگ را از این دیدگاه ها مطرح می کنیم .

سپهری بنا به گفته ها و خاطراتی که در باره اش نقل کرده اند ، فردی خجول ،منزوی و تنها بوده است وما این تنها یی را در سراسر هشت کتاب و نیز شرح زندگی او شاهد هستیم. بارها او به تنهایی خویش اشاره کرده است :

باید امشب بروم و چمدانی را که به اندازه تنهایی من جادارد بردارم

نیست هم آهنگ او صدایی، رنگی

چون من در این دیار ، تنها ، تنهاست.                                 (هشت کتاب ،ص23)

می کنم تنها از جاده عبور

دور ماندند زمن آدمها     .

مگذار از بالش تنها یی سر بردارم     .                               (هشت کتاب ،ص83)

بهتر آن است که بر خیزم

رنگ بر دارم

روی تنهایی خود نقشه مرغی بکشم

این تنهایی گاه بر می گردد به خلق و خوی خاص شاعر و روحیاتش .مثلاً اینکه نقاش بوده است و این نقاش بودن به نوعی او را از جامعه می کنده و در محیطی خلوت بابوم و قلم مو و رنگ خلوت    می کرده است و لاجرم او به تأملات خویش می پرداخته است . و گاه شاید به خاطر دوری از مردم و دنیای صنعت و ماشین بوده است . دنیایی که« اصطکاک فلزات » خواب آدمی را می آشوبد ودنیایی که     «معراج پولاد » اجازه بالیدن به « گلابی » نمی دهد . وسهراب در گریز از این دنیا ، به طبیعت وانس گرفتن با رنگ پناه می آورد . والبته گاه تنهایی او ناشی از وابستگی او به مادرش می با شد که حتی مانع از تشکیل خانواده نیز می شود . واین تعلق ووابستگی شدید به مادر میتواند دلیل روان شناسانه ای را به همراه داشته باشد . سهراب در سراسر هشت کتاب به نوعی از مادرش یاد می کند :

 

• مادرم گاهی ریحان می چیند .
• مادرم صبحی گفت :

موسم دلگیری است .

• مادری دارم بهتر از برگ درخت .
• مادرم آن پایین ،

استکان ها را در خاطره شط می شست .

نکته ی قابل ملاحظه این است که گاه طلب مرگ در هشت کتاب نشأ ت گرفته از همین حس تنهایی سهراب می باشد :

مرا تنها گذار

ای چشم تبدار سر گردان

مرا با رنج بودن تنها گذار

مگذار خواب وجودم را پرپر کند

مگذار از بالش تنهایی سر بر دارم

وبه دامن بی تار و پود رویاها بیاویزم

سهراب « بودن » و « زیستن » را رنج می داند و نقطه ی مقابلش این است که مرگ را
آزا دی و آسایش می پندارد و شاید در اثر همین تنهایی و انزوا باشد که او بودن را رنج می داند . اگر او زندگی را خیالی می پندارد که فقط در خواب جریان دارد و اگر حاصلی از عمر خویش بر نداشته است و اگر تمام زندگی اش را شکست و نابودی می پندارد ، همه و همه شاید در اثر احساس تنها بودن باشد . و چیزی که به این حس قوت می بخشد ، دیدن زوال و نابودی است . زوالی که گریبان آ دمی را      می گیرد وبه عنوان فر جام او تلقی می شود .

فرسود پای خود را چشمم به راه دور

تا حرف من پذ یرد آ خر که : زندگی

رنگ خیال بر رخ تصویر خواب بود

...

چشمم نخورد آب از این عمر پر شکست

این خا نه را تمامی پی روی آب بود

...

آبادی ام ملول شد از صحبت زوال

بانگ سرور در دلم افسرد ، که ازکز نخست

تصویر جغد زیب تن این خواب بود .

سهراب نیز چون نیز خیام با دیدن جهانی که همیشه در معرض زوال و فناست ، زبان به شکوه می گشاید اما راهی که سهراب در برابر این زوال و فهم ناپایداری دنیا پیش  می گیرد با راه خیام متفاوت است . خیام با فهم بی اعتباری جهان ، زمام اختیار را در دست شاد خواری و غنیمت شماری لحظه به لحظه ی زندگی می سپارد ؛ ولی سهراب آشکارا بیان می کند که با دیدن خراب آباد دنیا که خرابی هر آبادی از اوست ، ملول شده و حتی آن اندک شادی ای  که داشته است نیز ، از اوسلب     می شود . چرا که وقتی غم وشادی جهان گذراست ، هر دوی آنها که به ظاهر متضاد می نمایند ، از نظر سهراب علی السویه اند . البته لازم به ذکر است که در مجموعه ی « مرگ رنگ » تا اندازه ای شاعر با نگرش ودیدی رومانتیکی به مسائل می نگرد که تصور زندگی به صورت خیال و نیز ملول شدن از آن با مشاهده ی زوال ، تا حدی ناشی از این برخورد رومانتیکی به مسائل می باشد .

در شعر « دنگ » شاعر همین نگاه و نگرش علی السویه بودن نسبت به امور متضاد را بیان  
می کند که این نگرش ناشی از استنباطی است که شاعر از درک ناپایداری هستی دارد :

زهر این فکر که این دم گذر است

می شود نقش به دیوار رگ هستی من

لحظه ام پر شده از لذت

یا به زنگار غمی آلوده است

لیک چون باید این دم گذرد

پس اگر می گریم

گریه ام بی ثمر است

و اگر می خندم ، خنده ام بیهوده است

سهراب در جای دیگری « زیستن » را نفرین کرده و آرزوی مرگ می کند حتی اگر شده این آرزو توسط دشمن صورت گیرد :

دشمنی کو تا مرا از من برکند

نفرین به زیست : تپش کور !

دچار بودن گشتم و شبیخونی بود . نفرین !

هستی مرا برچین ، ای ندانم چه خدایی موهوم!

نفرین به زیست : دلهره شیرین

البته همان طور که گفته شد فضای حاکم بر مجموعه ی آوار آفتاب ، فضایی تاریک است و شاعر هنوز در برابر خود مرگ را می بیند . مرگی که او و دیگران را لحظه ای رها نمی کند . شاعر در این شعر و در بسیاری از شعر های دیگر ، با دیدی اگز یستانسیالیستی به زندگی و مرگ می نگرد و به همین خاطر است که می بینیم گاه ، حتی خودش را نیز به صورت « گودالی از مرگ » تصور می کند :

دو جا پابر شن های بیابان دیدم

از کجا آمده بود ؟

به کجا می رفت ؟

تنها دو جا پا دیده می شد

شاید خطایی پا به زمین نهاده بود

...

خود را از روبه رو تماشا کردم:

گودالی از مرگ پر شده بود

و من در مرده خود به راه افتادم

صدای پایم را از راه دوری می شنیدم

شاید از بیابانی می گذشتم

...

ناگهان نوری در مرده ام فرود آمد

و من در اضطرابی زنده شدم

دو جاپا هستی ام را پر کرد

از کجا آمده بود ؟

به کجا می رفت ...

در این شعر که بیانی سمبلیک دارد ، سهراب با دیدن دو جاپا بر شن های بیابان به اندیشه فرو می رود و سؤال ها یی در ذهنش جوانه می زند که تا اندازه ای در عرفان با کمی تغییر و تفسیر با آنها  رو به رو هستیم . سؤالهایی مثل « از کجا آمدن » و « به کجا رفتن » که در عرفان کلاسیک خود ،طرح آن را بارها دیده ایم .

سهراب در بیابان که سمبل نیستی و مرگ می باشد با دیدن دو جا پا به طرح این سؤالها از خوشتن خویش می پردازد . در این شعر ، شاعر با برخورد و زبانی رمزی به مفاهیمی فلسفی چون « مبدا» ، « مقصد » و مسأله ی « خود » می پردازد .

گودال ، خود به تنهایی نماد مرگ می باشد و اما این نوع توجه به خویش و فرو رفتن و کند وکاو در مورد خود به نوعی عقاید اگزیستانسیالیست هارا فرا یاد می آورد :

« در هر انسان تعداد فراوانی « من » وجود دارد که چون توده ای کهن و بزرگ بر
 « من راستین » او قرار گرفته و مانع می شوند از این که انسان خود راپیدا کند . در انسان همواره   « من » های متعددی با خواهش ها و تمناهای مختص به خود ، متولد می شوند وبا تولد « من دیگر »    می میرند و « من راستین » را در این تولد و مرگ پی در پی و مداوم « من » ها ی عوضی فرصتی برای ظهور نیست  . حال در این شعر ، شاعر از « منی » می گوید که در « من » دیگرش می نگرد و او را مرده می بیند ، سپس « من » دیگر او از یک بیابان می گذرد و احساس می کند که در  « من » مرده اش نوری فرود آمده و در یک اضطراب زنده می شود .

در « روزنه ای به رنگ » سهراب به مسأله ی هستی و عدم ابدیت انسان می اندیشد و خود را ریگ باد آورده ای می پندارد که بی آنکه بخواهد به وجود آمده و بی آنکه بخواهد ، باد که سمبل ناپایداری است او را از میان بر می دارد . سهراب در این شعر اظهار می دارد که با مرگ تمام اثرات وجودی آدمی پاک می شود و حتی یادی نیز از او باقی نمی ماند . گویی که اصلاً چنین موجودی به دنیا نیامده ، نبوده و نزیسته است .

سهراب جوان در بسیاری از شعر ها ی چند مجموعه ی اول زیر نفوذ مکتب بد بین اگزیستانسیالیست می باشد که به نوعی یأس و افسردگی را تبلیغ می کند و به نوعی در درون آدمی ایجاد هراس می کند . « کی یرکگورد » ، « سارتر » ، « هایدگر» و « کامو » و دیگر فلاسفه ی وجودی به نوعی به بیان این هراس و تشویش در زندگی پرداخته و جهان را ویرانه ای هولناک و هراس آور  دانسته اند که در نتیجه زندگی در چنین جهانی بی فرجام و ناقص می نماید . «  اگزیستانسیالیسم  به همراه محتوا و عنوانهایی که دارد نوعی بد بینی و یأس و افسردگی و هراس را در وجود آدمی پیدا می کند »  و ما شاهد این بد بینی و هراس در کتاب اول و دوم و تا اندکی کتاب سوم سهراب هستیم .

از این جمله است شعر های زیر :

او نمی داند که روییده ست

هستی پر بار من در منجلاب زهر

و نمی داند که من در زهر می شویم

پیکر هر خنده ، هر گریه

در نم زهر است کرم فکر من زنده ...                            (هشت کتاب ، ص73)

شب از وحشت گرانبار است

جهان آلوده خواب است ومن در وهم خود بیدار

چه دیگر طرح می ریزد فریب زیست

در این خلوت که حیرت نقش دیوار است

لولوی سرگردان پیش

بیا تا در سایه هامان بخزیم

درها بسته

وکلیدشان در تاریکی دور شد.

در شعر « دلسرد » نیز شاعر مرگ را در همه جا می بیند و هراس دارد از لحظه پایان ، از تمام شدن .او مانند فلاسفه  اگزیستانسیالیستی به جهان ، انسان و اشیاء اطراف خویش می نگرد و در همه آنها رنگ زوال می بیند والبته بی شباهت به صدای خیام نیز نیست .

باد نمناک زمان می گذرد

رنگ می ریزد از پیکر ما

خانه را نقش فسا دست به سقف

سرنگون خواهد شد بر سر ما

سهراب چون خیام ، چون هاید گرو کامو و ...  معتقد است که انسان محکوم به زوال و مرگ است و هر لحظه از لحظات خوش زندگی آکنده از طعم مرگ می باشد و در همه کارهای ما اثری از رویای مرگ وجود دارد

در شعر « هایی » سهراب در دو سوی خویش دو نیروی « مرگ » و « زندگی » را می بیند :

این  سوتاریکی مرگ ، آن سو زیبایی برگ

« برگ با درخت که سمبل زندگی است ارتباط دارد و از طرفی برگ ها نشانه هم تولد و هم مرگ   می باشد و آن به دلیل این است که درختان هر سال برهنه از برگ می شوند و دوباره برگ ها را
 بر می پوشند  »

شاعر مرگ را تاریک می داند و شاید این تاریکی علاوه بر تصور کریه و زشتی که در ذهن می با شد ، اشاره به ناشناخته بودن آن نیز داشته باشد . اما از زیبایی برگ در برابر تاریکی مرگ سخن گفته است که مشخص می کند « برگ » در این جا همان «زندگی » است.

در مجمو عه ی « ما هیچ ، ما نگاه » شاعر با آگاهی از بیماری خویش و با علم به اینکه مرگ سایه به سایه،  او را دنبال می کند ، گاه تسلیم مرگ شده و خودش را ارزانی آن می کند و در این تسلیم احساس شکوه و قدرت می کند و گاه به اطراف خویش نگاه می کند ، درختان را می بیند ، سپس با خود می اندیشد که وقتی درخت هست ، تو نیز باید باشی . اما در پایان به نوعی غلبه ی یأس را بر او  می بینیم واین یأس به او اجازه چنین حسی - حس باید بودن - نمی دهد :

آه در ایثار سطح ها چه شکوهی است

ای سرطان شریف عزلت

سطح من ارزانی تو باد

یک نفر آمد تا عضلات بهشت

دست مرا امتداد داد.                                         ( هشت کتاب ، صص 405-406)

وقتی که درخت هست

پیداست که باید بود ، باید بود

و رد روایت را

تا متن سپید دنبال کرد

اما ای یأس ملون!

در جای دیگری شاعر نشان می دهد که می خواهد تا ته «  بودن » تا انتهای
 « زیستن » بدود چرا که در ماندن و سکون احساس مرگ می کند و شاید از آن جایی که به مهلک بودن بیماری خویش آگاه است و می داند که فرصتی برایش نمانده است لذا می خواهد تا ته آن

« فرصتی » که برای او با قی است بدود ودر پایان تسلیم فنا می شود واز آن استقبال می کند :

باید دوید تا ته بودن

باید به بوی خاک فنا رفت

باید به ملتقای درخت و خدا رسید

واین شیوه ی تسلیم شدن تا حدی شبیه به طرز تفکر رواقیون است که معتقد بودند باید به مقتضای طبیعت وبه آن چیزی که طبیعت برای آدمی رقم می زند تسلیم شد .