کاسه و نیم کاسه: (تأملی در یک کنایه)

 

در این نوشتار،سعی بر آن است‏ که دو صورت گوناگون از یک کنایه‏ با هم سنجیده و گونه‏ی درست آن‏ بازشناخته شود.

 کنایه‏ی موردنظر در درس«قصّه‏ی‏ عینکم»در کتاب ادبیات‏ پیش‏دانشگاهی آمده است.

کلیدواژه‏ها

 کنایه،کاسه،نیم،نیم کاسه

زنده یاد رسول پرویزی در کتاب‏ «شلوارهای وصله‏دار»،داستانی با نام‏ «قصّه‏ی عینکم»نوشته که در کتاب‏ درسی آمده است.

 در بخشی از آن،چنین می‏خوانیم: «...من برای امتحان چشم مسلّح، ردیف دهم را انتخاب کرده بودم.این‏ کار با مختصر سابقه‏ی شرارتی که داشتم‏ اوّل وقت کلاس،سوء ظنّ پیرمرد معلّم‏ را تحریک کرد،دیدم چپ‏چپ به من‏ نگاه می‏کند.پیش خود خیال کرد چه‏ شده که این شاگرد شیطان برخلاف‏ همیشه ته کلاس نشسته است.نکند کاسه‏ای زیر نیم کاسه باشد.»(ادبیات‏ پیش‏دانشگاهی،درس 25)

 بحث ما درباره‏ی کنایه‏ی پایانی‏ است.علاّمه‏ی دهخدا،آن را به صورت‏ دیگری آورده‏اند:

 زیر این کاسه یا،زیر کاسه، نیم کاسه‏ای است:فریب و فسونی در این کار پنهان است.این صورت،باطنی‏ دگرگون دارد؛نظیر:تحت هذا الکبش‏ نبش(امثال و حکم،ج 2 ص 932).

 منصور ثروت نیز همین کنایه را به‏ نقل از«غیاث اللغات»چنین نقل و معنی‏ کرده است:

 نیم کاسه در زیر کاسه داشتن:کنایه‏ از مکر،حیله(فرهنگ کنایات، ص 316)

 روان شاد ابراهیم شکورزاده،استاد پیشین دانشگاه فردوسی مشهد،هم‏ همین صورت از کنایه‏ی مورد بحث را با معادله‏هایش نقل کرده است.(دوازده هزار مثل فارسی،ص 616):

 «زیر کاسه نیم کاسه‏ای هست؛ نظیر:زیر پرده نیم پرده‏ای هست؛ صورتی در زیر دارد آن‏چه در بالاستی... (ابو القاسم میرفندر سکی)»

 غلامرضا آذرلی،نیز درباره‏ی این‏ کنایه چنین نوشته است(ضرب المثل‏های‏ مشهور ایران،ص 203):

 زیر کاسه نیم کاسه‏ای هست:راز نهفته‏ای در این کار وجود دارد،باید کلکلی در این قضیّه باشد.

 پس با عنایت به صورت اصلی و اصیل این کنایه،به نظر می‏رسد صورتی‏ مغلوط و مغشوش از آن،به متن«قصّه‏ی‏ عینکم»راه یافته است.متأسفانه، امروزه،صورت وارونه‏ی این کنایه از شکل درست آن رایج‏تر است.تا جایی‏ که می‏بینیم گه گاه این خطا بر قلم اهل‏ ادب نیز رفته است.به احتمال‏ قریب به یقین،ابهام در معنای کلمه‏ی‏ «نیم کاسه»در دگرگونی صورت اصلی‏ این کنایه،مؤثر بوده است؛یعنی تکواژ «نیم»در این واژه،به درستی مفهوم‏ نشده است.

 در فرهنگ معین،واژه‏ی نیم کاسه‏ (ذیل همین کلمه)این‏گونه تعریف شده‏ است:

 1-کاسه‏ی متوسط،ضح-پیاله‏ی‏ خرد را«جام»نام است و کلان را«کاسه»
رشد آموزش زبان و ادب فارسی » شماره 88 (صفحه 51)

و متوسط را«نیم کاسه»و«نصفی» (خان‏آرز،بها،نصفی)2-نوعی ظرف‏ چوبین نیم کروی.در«فرهنگ روز سخن»ذیل همین واژه آمده است:

 نیم کاسه: nim-kase (ا.)کاسه‏ی‏ کوچک؛پیاله

 در همین فرهنگ،درباره‏ی تکواژ «نیم»،اطلاعات مبسوطی داده شده‏ است:

 «نیم nim (ا.)1-نصف هر چیز 2- جزء پیشین بعضی از کلمه‏های مرکّب، به معنی«دارای اندازه‏ی کوچک‏تر»:نیم‏ چکمه،نیم کاسه 3-جزء پیشین بعضی‏ از کلمه‏های مرکّب،به معنی«به شکل‏ نیمی از یک چیز»:نیم تاج،نیم دایره.

 4-جزء پیشین بعضی از کلمه‏های‏ مرکّب؛به معنی«واقع دروسط یا نیمه‏ی‏ چیزی»:نیم روز،نیم شب.5-جزء پیشین بعضی از کلمه‏های مرکّب،به‏ معنی«ناتمام و ناقص»نیم پز، نیم خورده.»

 التفات به نکات یاد شده،روشن‏ می‏کند که تکواژ«نیم»در واژه‏ی‏ «نیم کاسه»به معنی«دارای اندازه‏ی‏ کوچک‏تر»است،نه به معنی«شکل‏ نیمی از یک چیز».

 هاشم رجب‏زاده نیز درباره‏ی این‏ کنایه چنین توضیح داده است(برخی از مثل‏ها و تعبیرات فارسی):«این مثل‏ هنگامی به کار می‏رود که بخواهند بگویند که در کار کسی یا در پیشامدی‏ فریب و افسون و نیرنگی هست،یا که‏ قضیه جز آن است که نشان می‏دهد.در این مثل،قضیّه به کاسه‏ای تشبیه می‏شود که زیر آن نیم کاسه یا کاسه‏ی کوچک‏تری‏ باشد؛کاسه‏ی بزرگ‏تر،که دیده‏ می‏شود،خالی است و وارونه گذاشته‏ شده است،امّا زیر آن باید کاسه‏ی دیگر و کوچک‏تر که حاوی ماده‏ی اصلی‏ است،نهفته باشد.این معنی در عربی‏ چنین گفته می‏شود:تحت هذا الکبش‏ نبش.

چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی‏ صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی

منابع و مآخذ

 1.آذرلی،غلامرضا،ضرب المثل‏های مشهور ایران،تهران،انتشارات ارغوان،ج ششم،1375

 2.انوری،حسن،فرهنگ روز سخن،تهران، انتشارات سخن،ج اول،پاییز 1383

 3.ثروت،منصور،فرهنگ کنایات،تهران، انتشارات امیرکبیر،چ اول،1364

 4.دهخدا،علی اکبر،امثال و حکم،تهران، انتشارات امیرکبیر،چ هشتم،1374

 5.رجب‏زاده،هاشم،برخی از مثل‏ها و تعبیرات‏ فارسی(ادبی و عامیانه)،مشهد،انتشارات آستان‏ قدس رضوی،چ اول،1372

 6.سنگری،محمد رضا و دیگران،زبان و ادبیات‏ فارسی(1)و(2)(عمومی)دوره‏ی‏ پیش‏دانشگاهی(درس مشترک کلیه‏ی رشته‏ها)، تهران،شرکت چاپ و نشر کتاب‏های درسی‏ ایران،چ نهم،1382

 7.شکورزاده بلوری،ابراهیم،دوازده هزار مثل‏ فارسی و سی هزار معادل آن‏ها،مشهد،انتشارات‏ آستان قدس رضوی(شرکت به نشر)،چ دوم، 1384

 8.معین،محمد،فرهنگ فارسی،تهران،انتشارات‏ امیرکبیر،چ هشتم،1371