مقاله: مایه های پویانمایی در ادبیات فارسی

 

افسانه‏ها؛نماد آرزوهای کهن

مرغ بر بالا پران و سایه‏اش‏ می‏رود بر خاک و پّران سایه‏وش‏ ابلهی صیاد آن سایه شود می‏دود چندان که بی‏مایه شود بی‏خبر کان عکس آن مرغ هواست‏ بی‏خبر که عکس آن سایه کجاست؟! تیر اندازد به سوی سایه او ترکشش خالی شود بی‏گفتگو

 (مولوی)

 اندیشه متأثر از آنیمیسم‏ (Animism) یا «جاندار پنداری»ما را از بسیاری ساخته‏های‏ شگرف ذهن بهره‏مند می‏سازد.به عناصری‏ جان می‏بخشد که در جهان واقعی نسبت دادن‏ تحرک و پویایی به آن شگفت‏انگیز،عجیب‏ و شوق‏آور است.انیماتور،قهرمانان خود را براساس تخیلات ذهنی برمی‏گزیند،به آنها جان می‏بخشد،پویایی می‏دهد و ذهن را آماده‏ پذیرش وجود آنها می‏کند.

 

آ

افسانه‏ها؛نماد آرزوهای کهن

مرغ بر بالا پران و سایه‏اش‏ می‏رود بر خاک و پّران سایه‏وش‏ ابلهی صیاد آن سایه شود می‏دود چندان که بی‏مایه شود بی‏خبر کان عکس آن مرغ هواست‏ بی‏خبر که عکس آن سایه کجاست؟! تیر اندازد به سوی سایه او ترکشش خالی شود بی‏گفتگو

 (مولوی)

 اندیشه متأثر از آنیمیسم‏ (Animism) یا «جاندار پنداری»ما را از بسیاری ساخته‏های‏ شگرف ذهن بهره‏مند می‏سازد.به عناصری‏ جان می‏بخشد که در جهان واقعی نسبت دادن‏ تحرک و پویایی به آن شگفت‏انگیز،عجیب‏ و شوق‏آور است.انیماتور،قهرمانان خود را براساس تخیلات ذهنی برمی‏گزیند،به آنها جان می‏بخشد،پویایی می‏دهد و ذهن را آماده‏ پذیرش وجود آنها می‏کند.

 از کودکان خردسال و انسان‏های ساده‏اندیش‏ ابتدایی تا متفکران و اندیشمندان و شاعران،همه‏ تحت تأثیر هنر پندارنمایی‏ (Visualization) بوده و هستند و بسیاری از آثار عظیم ادبی جهان، اعم از داستان‏های کودکانه،قصه‏ها و افسانه‏ها، آفرینش شخصیت‏های خارق العاده و شگفت‏ انگیز ادبیات عامیانه(فولکلوریک)و کلاسیک‏ حاصل همین تخیلات ذهن پویای بشر است.

 در آثار عظیم زبان فارسی اعم از شعر یا نثر نیز مایه‏ها و زمینه‏های این هنر وجود داشته‏ است.در بسیاری از آثار پر حجم ادبیات ما مانند شاهنامه،کلیله و دمنه،مرزبان‏نامه، جوامع الحکایات،مثنوی‏های نظامی،جامی، امیر خسرو دهلوی و آثار پهلوانی و سمبولیک‏ و حتی آثار عرفنی و غنایی زبان فارسی مانند منطق الطیر،مثنوی مولوی،غزلیات حافظ و... تفکرات مایه‏های این هنر به چشم می‏خورد. آن چه ما در این مقاله مورد بحث قرار می‏دهیم، مایه‏های این هنر در زبان فارسی و زمینه‏های‏ موجود در گنجینه‏های ادبی این زاد و بوم است.

 می‏دانیم در ادبیات غنی فارسی شبیه‏سازی‏ ذهنی یا«صور خیال» (imagery) نقش اساسی‏ و پراهمیتی دارد و این مسأله از نظر روان‏ شناسی و مردم شناسی ادبیات نیز مورد توجه‏ است،به ویژه در ساختن«سمبل»یا استعاره که‏ روحیات اقوام مختلف در آفرینش آنها تأثیر به‏ سزایی دارد.

 همچنین خلق دیگر آثار بدیعی زبان فارسی‏ 
فارابی » شماره 62 (صفحه 141)

 از قبیل تشبیه،مجاز،کنایه،ایهام و سایر آرایه‏های‏ لفظی یا معنوی که عنصر واقعی آنها«تخیل» است،در واقع نوعی آفرینش ذهنی است که در خیال تصویر می‏شود و در عالم واقع قابل لمس‏ نیست.به عبارتی فقط با تصور واقعی می‏توان‏ آن را در مخیله خود گنجاند.

 در میان اقوام اولیه،عواملی از قبیل ترس، احساسات،آرزوها و امیال،قدرت‏طلبی،قهرمان‏ سازی،آرمان‏گرایی و عواطفی از این دست‏ منجر به ساخت و پردازش و خلق آثار هنری در ادبیات و شعر و موسیقی نقاشی و مجسمه‏سازی‏ و سایر هنرها شده است،که همه اینها می‏توانند با مسأله پویانمایی رابطه داشته باشند.

 مسأله«جاندار پنداری»نیز زاییده تخیل‏ بسیار قوی و آفریننده است.اگر اقوام مختلف‏ برای خود قهرمانان و سمبول‏هایی ساخته‏اند که وجود خارجی ندارند و فقط نماد تخیل‏اند، اما آفرینش این موجودات به زندگی انسان‏ها در زمان حیات آنها برمی‏گردد و در واقع این‏ موجود خیالی زمینه‏های فکری و اجتماعی و روانی در بین آن ملت‏ها دارد.

 می‏بینم که ملت‏ها در ادبیات باستانی‏ خود صفاتی بیش از حد تصور برای قهرمانان‏ قایل‏اند؛این قهرمانان گاه موجوداتی جاویدان‏ (immortal) و دست نیافتنی هستند،مانند خدایان در یونان باستان و افریشتگان و فروهران‏ و امشاسپندان در ایران باستان که هرکدام از آنها منشأ قدرتی غیر قابل تصوراند و گاه‏ موجوداتی ایده‏آل و زمینی که در حماسه‏های‏ ملی هرقوم برآورنده امیال یا آرزوهای طلایی‏ و ارضاء نشده آنان هستند.همین مسأله است‏ که حماسه‏پردازان را به خلق آثاری چون‏ «مهابهاراتا»،«ایلیاد و اودیسه»و«شاهنامه»تهیج‏ کرده است و این قهرمانان آرزوهای نهفته و پنهانی آن ملت‏ها را برآورده‏اند.

 قهرمانانی که تندیس آمال یک ملت‏اند مانند «آشیل»در حماسه هومر رستم و اسفندیار در حماسه فردوسی،داستان زال و سیمرغ و...

 باید دانست که در تمام این اسطوره‏ها،دو نیروی«خیر و شر»،«پیروزی و شکست»،«اهورایی‏ و اهریمنی»و«نیکی و بدی»همیشه با هم در جدال‏اند و در نهایت«اهورا مزدا»بر«اهریمن»ظفر می‏یابد و خیر بر شر غلبه می‏کند.

از خیال تا واقعیت

اوستادان کودکان را می‏زنند آن ادب سنگ سیه را کی کنند؟ هیچ گویی سنگ را فردا بیا ور نیایی،می‏دهم بد را سزا هیچ عاقل مر کلوخی را زند هیچ با سنگی عتابی کس کند؟

 می‏بینم که مولوی«جاندار پنداری»را مجاز می‏داند نه حقیقت و معتقد است که‏ عاقل به این تصورات دل نمی‏بندد.اگرچه‏ سخن مولانا به حق است،اما به مصداق‏ جمله معروف المجاز قنطره الحقیقه(مجاز پلی است که از آن می‏گذرند و به حقیقت‏ می‏رسند)،باید دانست که«انسان پنداری» اشیاء و شخصیت دادن به آنها،بخش مهمی‏ از ادبیات ما را احاطه کرده است که حضرت‏ مولانا خود نیز در آن سهم بزرگی دارد.

 می‏دانیم علاوه بر اسطوره‏ها و افسانه‏ها، بخش عظیمی از ادبیات فارسی،به ویژه آثار
فارابی » شماره 62 (صفحه 142)

 غنایی و عرفانی ما،حاصل تخیل شگفت‏انگیز بزرگان شعر و ادب است.اصولا وقتی شعر را تعریف می‏کنیم،می‏گوییم:شعر کلامی است‏ منظوم که موهم و مخیل باشد و می‏دانیم که‏ ابزار خیال تشبیه و استعاره و کنایه و...و سایر آرایه‏های لفظی و معنوی هستند که پایه‏ بسیاری از آنها مجاز است و در واقع آن چه‏ ما در ذهن خود می‏سازیم واقعیت ندارد.مثلا شاعر معشوق خود را از نظر قامت به سرو مانند می‏کند،در صورتی که قد سرو ممکن‏ است 3 یا 4 متر باشد و هیچ انسانی به این‏ قامت نیست یا شاعر ستاره پروین را خنیاگر فلک می‏داند که این نیز حقیقت ندارد،زیرا پروین جز یک جسم جامد مانند زمین یا سایر سیارات چیز دیگری نیست این تصویر سازی‏ها زاییده تخیل شاعر است.

 بنابراین نه تشبیه می‏تواند واقعیت خارجی‏ داشته باشد و نه استعاره و دیگر صنایع ادبی‏ از این قبیل.

 حافظ می‏گوید:

در آسمان نه عجب گر به گفته حافظ سرود زهره به رقص آورد مسیحا را

 می‏دانیم که نه زهره می‏تواند سرود بخواند و نه به حضرت مسیح(ع)می‏توانیم نسبت رقص‏ بدهیم.

 مباحث علم بیان مانند استعاره،سمبل و اسطوره در سایر شئون اجتماعی مانند:زبان‏ شناسی،جامعه‏شناسی،مردم‏شناسی و روان‏ شناسی نیز قابل بحث است و می‏توان گفت‏ که صور خیال‏ (imagery) اگرچه در ادبیات‏ فارسی در اوج است،ام این ادوات منحصر به‏ ادبیات نیست و همه هنرها از قبیل نقاشی،مجسمه‏ سازی،معماری و هنر تجسمی و انیمیشن از آن‏ بهره‏مند می‏شوند.به ویژه،در ملت‏های اولیه و انسان‏های بدوی که ذهن آنها گرایش به آفرینش‏ سمبل و اسطوره داشته است.

 انگیزه بسیاری از این تخیلات ترس،احترام، و با آرزوهای نهفته و پنهانی انسان است که‏ روانشناسان بزرگ مانند«فروید»این گونه‏ عوامل را مورد کاوش و کنکاش قرار داده‏اند. قهرمان‏سازی و سمبل آفرینی از امیال درونی‏ انسان سرچشمه می‏گیرد و این گونه تصورات بر حقیقت منطبق نیست.

 با این که این تصورات حقیقی نیست،اما نباید هیچ داستانی را به کلی خالی از حقیقت‏ دانست،بلکه رابطه‏ای ذهنی بین این تصورات و حقیقت هرچند ضعیف و کمرنگ وجود دارد، زیرا انسان‏ها در روزگاران قدیم،امیال و آرزوها و تصورات و تجربیات خود را معمولا به زبان‏ افسانه بیان می‏کرده‏اند.

 افراد صاحب نظر در ورای این افسانه‏ها و خیال‏پردازی و تصویرسازی‏ها،نشانی از حقایق‏ عالم و احوال درونی انسان را مشاهده می‏کنند.

 اگر ما افسانه‏ها و اسطوره‏های ملت‏های‏ باستانی را مورد مطالعه قرار دهیم،به راز این‏ گونه افسانه‏ها پی می‏بریم و از اسرار آفرینش این‏ سمبل‏ها آگاه می‏شویم.

 در تاریخ ایرانیان باستان پیوسته دو نیرو در نبردند.یکی نیروی نور و روشنایی که مظهر نیکی و پاکی و خیر است و دیگر نیروی‏ ظلمت و تاریکی که نماینده شر و بدی است. نیروی نخستین نیروی اهورایی و نیروی‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 143)

 دومین نیروی اهریمنی است.

 اهورامزدا یا هورمزد،مظهر نیکی،پاکی، دانش و خردمندی است و اهریمت سمبل بد کرداری،فرومایگی،کم‏دانشی و تباهی است‏ و این دو نیرو پیوسته با هم در نبردند که در نهایت هرمزد(خدای یگانه)بر اهریمن(شیطان) پیروز می‏شود.

 هرمزد در طول 3 هزار سال که اهریمن در قعر دوزخ بود به آفرینش جهان و تکامل جهان‏ مینوی پرداخت.

 نخستین آفرینش هورمزد خلق ایزدان ششگانه‏ (بهمن اردیبهشت شهریور سپندارمز(اسفند) خرداد و امرتات(مرداد)بود و سپس ایزد به‏ آفرینش سایر موجودات پرداخت تا جهان کامل‏ شد و آن گاه هرمزد«فروهر»آدمیان را آفرید و آنان را به مبارزه با اهریمن دعوت کرد.

 اهریمن چون پیروزی هرمزد را دریافت در پی چاره می‏گشت تا این که برای تباه ساختن‏ جهان روشنایی،دیوان و شیاطین و پریان را پدید آورد و نیز اهریمن شش دیو مهیب و بدکار را آفرید مانند دیو دروغ و«اکومن»دیو بد منشی‏ و فروزش و...

 سپس خداوند به آفرینش سپهر و ماه و خورشید و زمین و همه کائنات پرداخت و آن گاه اهورامزدا کار جهان را به امشاسپندان‏ یاوران ششگانه خود سپرد و آنان را بر موجودات عالم نگهبان کرد و ایزدان و فرشتگان(آفریشتگان)را به یاری آنان‏ گماشت و می‏بینیم که هرکدام از این ایزدان یا امشاسپندان نگهبانی بخشی از عام را به عهده‏ گرفتند،مثلا«سپندارمذ»نگهبان زمین بود و «بهمن»که نخستین امشاسپند بود به نگهبانی‏ چهارپایان گماشته شد.چون در اینجا مجال‏ بحث در این مورد نیست از آن می‏گذریم و به‏ ادامه مطالب مورد نظر می‏پردازیم.

 موضوع بسیار جالب،جدال بین فرشتگان و دیوان است که جزء اعتقادات ایرانیان باستان بود، زیرا هرکدام از جلوه‏های طبیعت دارای فرشتگان‏ و ایزدان جداگانه‏ای بودند و گاه این ایزدان به‏ صورت یکی از موجودات این جهان ظاهر می‏شدند،مثلا«سپندارمذ»در جهان به صورت‏ زمین جلوه‏گر می‏شد و«تشتر»فرشته باران به‏ صورت جوانی پانزده ساله،با قامت بلند و اندام‏ توانا و چشمان درشت و چهره تابنده نمایان‏ می‏گردید،که مدت ده شبانه‏روز در آسمان پرواز می‏کرد و از ابرها باران می‏بارید و«اپوش»دیو خشکی با او به ستیز برمی‏خاست.تشتر آن قدر باران می‏باراند تا آب‏ها به دورترین نقطه زمین‏ می‏رفتند و از این آب‏ها دریای«فراخکرت»پدید می‏آمد.

 دیو خشکی خود را به صورت اسبی سیاه و کوتاه دم و بی‏یال و بریده گوش ظاهر می‏ساخت‏ و با فرشته باران به مبارزه برمی‏خاست.

 در این حال فرشته باران خود را به صورت‏ اسب سفید زیبایی با گوش‏های زرین و لگام‏ زرنشان درآورده و با دیو خشکی به جنگ‏ می‏پرداخت.فرشته باران ابتدا از دیو خشکی‏ شکست می‏خورد و«اپوش»او را هزار گا از دریای فراخکرت دور می‏انداخت و خشک‏ سالی بر جهان غالب می‏شد.اما دیگر بار به‏ یاری اهورامزداد تشتر پیروز می‏شد و اپوش را هزار گام از دریای فراخکرت دور می‏انداخت‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 144)

 و در نهایت فرشته باران بر دیو خشکی ظفر می‏یافت.

 از این گونه اسطوره‏ها و تصورات در میان‏ ملت‏های باستانی زیاد است که با حقیقت زندگی‏ آنان آمیخته بود و ما در ادامه این بحث انشاء اللّه‏ به آنها خواهیم پرداخت.

چهره حقیقت در آینه رویا

هست بازی‏های آن شیر عَلَم‏ مخبری از بادهای مُکتَتَم‏ گر نبودی جنبش آن بادها شیر مرده کی بجستی در هوا؟ این بدن مانند آن شیر علم‏ فکر می‏جنباند او را دمبدم‏ مَه جما دست و بود شرقش جهاد جانِ جانِ جان بود شرقِ فؤاد شرقِ خورشیدی که شد باطن‏فروز قشر و عکسِ آن بود خورشید روز زانکه چون مرده بود تن بی‏لهَب‏ پیش او،نه روز بنماید نه شب‏ همچنان که چشم می‏بیند به خواب‏ بی‏مه و خورشید،ماه و آفتاب‏ نوم ما چون شد اخ الموت ای فلان‏ زین برادر،آن برادر را بدان‏ می‏ببیند خواب،جانت وصف حال‏ که به بیداری نبینی بیست سال

 «مولوی»

 در گفتار قبل سخن حول محور وجودهای‏ اهورایی و اهریمنی و جدال خیر و شر بود و گفتیم اگرچه افسانه‏ها و اسطوره،ساخته و پرداخته‏ تصورات و تخیلات نامعقول بشر است،اما در هرکدام از آنها یک معنی نهفته است که زاییده‏ امیال و آرزوهای نمادین انسان‏ها است و در واقع مهم‏ترین کار اسطوره‏ (MYTH) ،عبارت‏ از واقعیت فرهنگی بسیار پیچیده‏ای است که‏ مورد بررسی و تفسیر قرار می‏گیرد.

 به بیانی دیگر،اسطوره با توسل به کارهایی‏ نمایان و نمادین مافوق طبیعی پا به عرصه وجود نهاده است و در حقیقت می‏توان گفت:اسطوره‏ها عناصر اساطیری و عقلی درهم آمیخته‏اند.

 به طور کلی اسطوره‏ها را از نظر ریشه و درون مایه،می‏توان سه گروه دانست:

 1-اسطوره‏هایی که از برخورد تخیل انسان‏ به هنگام برخورد با واقعیت‏های طبیعی مانند رعد و برق و زلزله و دیگر آثار طبیعت به وجود می‏آیند.

 2-داستان‏های اغراق‏آمیز که حاصل امیال‏ و آرزوهایی مافوق طبیعی انسان‏ها هستند و از مضامین تاریخی نیز سرچشمه می‏گیرند.

 3-افسانه‏هایی که به ظاهر برای سرگرمی‏ و شرح ماجراهای تازه هستند اما در واقع مایه‏ اصلی آها نیز تجلیات ماوراء الطبیعی و تقدس‏ است.

 با توسل به اساطیر ملت‏ها،می‏توان به تاریخ، روحیات،عقاید و ویژگی‏های فکری آنها پی برد زیرا این گونه اساطیر و افسانه‏ها مخلوق فکر و در عین حال مورد پذیرش و اعتقاد باطنی آنهاست‏ و اغلب نیروهای ماوراء الطبیعه(متافیزیکی)نیز در خلق آنها دخالت دارند.

 در برخی از این داستان‏ها یا حماسه‏ها، قهرمانان واقعی خدایان یا نیمه خدایان هستند که‏ نیروی مافوق بشرند و در بعضی دیگر قهرمانان‏ انسان‏های برجسته و ایده‏آلی هستند که زیر نظر 
فارابی » شماره 62 (صفحه 145)

 خدایان و نیروهای مافوق فیزیکی این جهان قرار دارند.

 کلمه اسطوره خود معرّب است و از واژه‏ یونانی هیستوریا (historiya) است که‏ در فرهنگ‏ها بیشتر به معنی داستان خیالی‏ و غیر واقعی آمده و آن را باید افسانه محض‏ دانست که در عین حال وابسته به جهان مینوی و غیر ملموس و مقدس و آسمانی است که در زبان‏ یونانی از واژه میتوس‏ (mytos) استفاده شده‏ است.شخصیت‏هایی اساطیری معمولا موجودات‏ مافوق طبیعت هستند که هاله‏ای از تقدس آنان‏ را فراگرفته است.حوادثی که در اسطوره‏ها نقل‏ می‏شود همانند داستان واقعی و تصویر حقیقت‏ تلقی می‏گردد.

 اسطوره‏ها در بین بسیاری از ملت‏های کهن‏ و هم‏نژاد دارای پیوندهای مشترک هستند و قهرمانان اساطیری نیز در میان اقوام وجه مشترک‏ دارند.این تشابه در میان قهرمانان اساطیری ایران‏ و هند و چین و روم و یونان آشکار است و منابعی همچون اوستا،وداها،مهابهاراتا،ایلیاد و اودیسه از این دست هستند که قبلا بدان‏ها اشاره‏ شد.

 در بحث گذشته به آفرینش اهورامزدا(خدای‏ یگانه)اشاره کردیم و از نخستین آفریده‏های‏ مقدس او یعنی امشاسپندان و ایزدان سخن به‏ میان آوردیم.

 امشاسپندان اولین آفریدگان خدا هستند که‏ در حقیقت جلوه‏های اورمزدند و هرکدام از آنها دشمن مستقیم یکی از دیوان هستند.تعداد آنها شش است که معمولا بیشتر ایزد سروش را هم‏ جزء آنها به حساب می‏آورند که هفت امشاسپند می‏شوند که هرکدام از آنها در واقع نماد یکی از مظاهر خداوند محسوب می‏گردند و عبارتند از:

 1-بهمن(وهومنه: vahu mana ):به‏ معنی اندیشه نیک که مشاور اهورامزد است.

 2-اردیبهشت(ارته وهیشته‏ arta vahishta ):به معنی فرشته راستی.

 3-شهریور(خشتره ویئریه‏ khashathra vairya ):مظهر قدرت و توانایی و شکوه و تسلط آفریدگار است.

 4-اسفند یا سپندارمذ(سپنته ارمئیتی‏ Sepanta Armaiti ):با اخلاص و بردباری‏ مقدس،با نمادی زنانه دختر اورمزد به شمار می‏آید.

 5-امرداد(امرتات‏ Ameretat ):به‏ معنی بی‏مرگی و جاودانگی که نماد رویش و زندگی است.

 6-خرداد(هنوروتا Haurvata ):به‏ معنی مظهر کمال و نجات افراد بشر است.

 خداوند پس از آفرینش امشاسپندان،به‏ خلق ایزدان می‏پردازد که آنان نیز خدایان و منشأ خیر و نیکی و دشمنان دیوان و اهریمنان هستند. مانند مهر،ناهید وای(باد)،تیشتر،بهرام،رپیثوین‏ ...که از بحث در مورد آنها می‏گذریم.

 خدایان معمولا سوار ارابه‏هایی هستند با چهار اسب و این اسبان غالبا با خدایان ارابه‏ تناسب دارند،مثلا چهار اسب گردونه«آناهیتا» فرشته آب،ابر،باران،برف و تگرگ هستند.

 مهر(میترا MITHRA ):نماد دوستی و محبت و واسطه فروغ ایزدی و به عبارتی واسطه‏ بین آفریدگار و آفریدگان است.در«کاثه»ها به‏ معنی عهد و پیمان نیز آمده است.

فارابی » شماره 62 (صفحه 146)

 آیین ستایش مهر از ایران به بابل و آسیای‏ صغیر رفت و به وسیله سربازان رومی به اروپا راه یافت.

 مهر یا میترا که خدای نور و روشنایی(نماد خورشید)و دوستی و محبت است،از خدایان‏ بسیار کهن قبل از دین زرتشتی است که در هند باستان(دوران ودایی)نام او میتره بوده و با همان‏ مفهوم پیمان و دوستی ظاهر می‏شده است.

 او با هرکس که پیمان‏شکنی کند،دشمن‏ می‏شود و در این صورت است که به خدای‏ جنگ مبدل می‏شود،از این سبب سپاهیان ایران‏ پیش از رفتن به جنگ با کشورهای مخالف مهر، روی اسبان خود نیایش‏هایی به درگاه مهر انجام‏ می‏دادند.

 و ریشه«میترائیسم»(مهرپرستی)در غرب از همین جا است.

 خدای مهر در نظر ایرانیان باستان دارنده‏ دشت‏های فراخ است و هزار گوش و ده هزار چشم دارد با بازوانی بلند و توانا،که می‏توانند به‏ سوی همه جهان دراز شوند.

 او همه پهنای هستی و مخلوقات آن را زیر نظر دارد،تا کسی پیمان‏شکنی نکند.جای او بر بلندای کوه البرزاست،ستاره مهر زرهی زرین بر تن دارد و سپری سیمین به دوش می‏کشد.

 مهر در نظر ایرانیان باستان مقامی بسیار ارزنده‏ داشت.پادشاهان ساسانی تخمه و نژاد خود را از مهر می‏دانستند و بدان می‏بالیدند.

 رودکی شاعر گرانمایه و پدر شعر فارسی،آن‏ گاه که قصیده معروف«مادرمی»را می‏سراید و می‏دانیم که این قصیده را در وصف بزم نصر بن‏ احمد سامانی سروده است و چون سامانیان خود را از اولاد سامان خدات و منتسب به ساسانیان‏ می‏دانستند،رودکی در پایان این قصیده به ستایش‏ نصر بن احمد می‏پردازد و می‏گوید:

خلق همه ز آب و خاک و آتش و بادند وین ملک از آفتاب گوهر ساسان

 در رم باستان،مهر به نام یکی از خدایان‏ بزرگ جلوه می‏کند که«میتراس»نام می‏گیرد.

 در قرون وسطی پس از ظهور حضرت‏ مسیح(ع)و رواج آیین او در اروپا،توجه به‏ میترائیسم همچنان در جوامع اروپایی وجود داشت.

 با آنچه گفته شد،نقش اساطیر در زندگی‏ و تمدن ملت‏های کهن آشکار است.اساطیر یونان در دوره حماسی،بهترین وسیله پرورش‏ روح مردم به شمار می‏رفت در دوره کلاسیک، منظومه‏های همر،بهترین کتب درسی مدارس‏ اروپا بود،زیرا بسیاری از عواطف و احساسات‏ انسانی در متن این حماسه‏ها جلوه‏گر بود.

 قهرمانان تراژدی این داستان‏ها،اگرچه به‏ ظاهر انسانی بودند،اما وجود آنها سرشار از عظمت و تجلی دنیای مافوق بشر بود،که هر کدام از آنها سمبل یا نمونه یک انسان بزرگ به‏ حساب می‏آمدند و در عین حال،هیچ قهرمانی‏ خارج از حیطه تسلط خدایان و اراده آنان نبود.

 نام آشیل‏ (ASHIL) قهرمان فناناپذیر داستان‏های هومر،قرن‏ها بر سر زبان‏ها بود و همه‏ او را سمبل جنگ‏جویی،شجاعت،خشونت و سختگیری و در عین حال رقت قلب و مهربانی‏ و اطاعت از سرنوشت می‏دانستند.

 اودیپ‏ (ODIP) که روزگاری موجودی‏ نفرین شده بود با ابتکارات ادبی سوفوکل‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 147)

 (SOPHOCLE) به کلی تغییر ماهیت داده،به‏ صورت قربانی بی‏گناهی درآمد که با اراده‏اش‏ در برابر تقدیر از فرمانروایی دست کشید،از نزدیکانش دوری گزید و حتی خود را از نعمت‏ بینایی محروم کرد و در غربت و تنهایی در حالی‏ که تنها دخترش به بالین او بود،به دنیای جاودانی‏ و پیشگاه خدایان شتافت.

 اسطوره‏های باستانی یونان،به وسیله حماسه‏ سرایان و تراژدی‏نویسان توسعه قابل ملاحظه‏ای‏ یافت و بزرگانی مانند ویرژیل‏ (VIRZIL) هومر،سوفوکل در این راه گام‏های عظیمی‏ برداشتند.

 از قرن سوم پیش از میلاد،که افکار یونانی‏ تحت تأثیر فلاسفه قرار گرفت،تفکر و اندیشیدن‏ در مورد اسطوره‏ها،مورد توجه متفکران و فیلسوفان شد.مثلا«رواقیون»،اساطیر را،صورت پیچیده و کنایه‏آمیزی از حقیقت می‏دانستند به‏ نظر آنها«زئوس»دیگر فاتح و شکست‏دهنده‏ «تیتان‏ها»محسوب نمی‏شد و او را اصل مجرد عقل،یعنی نخستین محرک غایی و نهایی خود هستی می‏دانستند.

 باید دانست که در دوره«هلنسیم»یک رفت‏ و آمد ثابتی میان آسمان و زمین برقرار بود و هرقهرمان در دو صحنه(خدایی و انسانی) خودنمایی می‏کرد.

 مسأله‏ای که باید مورد توجه قرار گیرد،این‏ نکته است که توسعه و قلمرو داستان‏ها بیشتر در حوزه ادبیات،گسترش یافته و آثار ادبی به حد بسیار زیادی موجب رواج اساطیر شده‏اند؛به‏ همین سبب،دلیل مطالعه اساطیر،بدون مطالعه‏ آثار ادبی مقدور نیست.

 پس از ذکر این مقدمات،بهتر است برگردیم‏ به بحث روی تشابهات خدایان یا رب النوع‏های‏ یکدیگر داشته‏اند،مثلا آفرودیت‏ (AFRODIT) رب النوع زیبایی در یونان باستان که رومیان او را ونوس‏ (VENUS) می‏نامیدند و این همان‏ ستاره ناهید یا زهره است که در نظر ایرانیان‏ نماد خنیاگری و نوازندگی فلک است و در نزد رومیان غربی قدیم(لاتینی باستان)رب النوع‏ زیبایی و عشق و شادی و اصالت و نزد یونانیان‏ باستان،الهه عشق و زیبایی بود.

وقتی تاریخ با افسانه می‏آمیزد

خواب عام است این و خود خواب خواص‏ باشد اصل اجتباء و اختصاص‏ پیل باید،تا چو خسبد اوستان‏ خواب بیند خطّه هندوستان‏ خر نبیند هیچ هندوستان به خواب‏ خرز هندوستان نکرده است اغتراب‏ جان همچون پیل باید،نیک زفت‏ تا به خواب او،هندو داند تفت رفت‏ ذکر هندوستان کند پیل از طلب‏ پس مصوّر گردد آن ذکرش به شب

 در مباحث گذشته به این نکته اشاره شد،که‏ انسان‏های قدیم،گرایش شدیدی به اساطیر و سمبل داشته‏اند،آن‏ها علاوه بر نمادهای انسانی‏ و قهرمانان و تصوّر خدایان و موجودات ماوراء الطبیعی،همه‏چیز جهان خلقت،حتی اشیاء و جامدات را نیز جاندار می‏انگاشتند و برایشان‏ صفاتی قایل بودند.در واقع«جان دار انگاری» از ارکان تخیلات و باروهای آنان بوده است در بخش‏های گذشته اشاره کردیم که تضاد در عقاید
فارابی » شماره 62 (صفحه 148)

 پیشینیان یکی از مسایل اساسی بود و با مقایسه‏ موجودات اهریمنی و اهورایی منشا اعتقادات‏ مقدس آن‏ها را مورد کاوش قرار دادیم.گفتیم‏ که دو مظهر خیر و شر که یکی سمبل نیکی و دیگری نماد بدی است پیوسته در حال تعارض‏ و مجادله بودند و یادآور شدیم که این گونه‏ اساطیر غالبا ریشه در ادبیات جهان دارند.تاریخ‏ اسطوره آن چنان قدیم است که تشخیص هویت‏ آن مشکل و تا حدی از عهده ما خارج است، مثلا اگر در ادبیات کلاسیک زبان فارسی داستان‏ ضحاک و فریدون را که یکی موجودی اهریمنی‏ و دیگری موجود مینوی و اهورایی است،دنبال‏ کنیم،به مرحله‏ای می‏رسیم که تاریخ و افسانه در هم آمیخته است و از ضحاک موجودی ساخته‏ که با واقعیت بسیار فاصله دارد.در شاهنامه‏ می‏خوانیم که ضحاک مردی تازی و از نژاد مردی شایسته و عادل و دیندار بود و بر تازیان‏ حکمروایی داشت.

 ضحاک که جوانی سبک سر و نادان بود، به وسیله اهریمن وسوسه می‏شود،شیطان به‏ صورت انسانی شایسته و خیرخواه اعتماد او را جلب می‏کند و از او می‏خواهد که به قتل‏ پدر مبادرت ورزد تا صاحب سلطنت و مقام‏ فرمانروایی گردد.ضحاک پذیرای کشتن پدر نمی‏شود اما رضایت می‏دهد که شیطان خود این‏ کار را بکند،اهریمن بر سر راه مرداس چاهی‏ می‏افکند،شبانه مرداس به چاه و کشته می‏شود و ضحاک تاج شاهی تازیان را بر سر می‏نهد.

 اهریمن به صورت جوانی زیباروی و شایسته خوالیگری ضحاک را می‏پذیرد و با پختن خورش‏های خوشمزه نظر او را جلب‏ می‏کند.در آن زمان که تغذیه مردم از گیاهان‏ بوده،اهریمن از گوشت پرندگان و حیوانات‏ غذاهای بسیار مطبوع تهیه می‏کند و بدن ضحاک‏ را از گوشت می‏پرورد،تا این که خشونت در وجودش ریشه می‏دواند،در آن حال شیطان از ضحاک بسیار تعریف می‏کند و اجازه می‏یابد تا شانه‏هایش را ببوسد.با این کار دو مار در شانه‏های ضحاک می‏روید و شیطان پس از بوسیدن ناپدید می‏شود،ضحاک به چاره‏اندیشی‏ می‏پردازد و از همه پزشکان کمک می‏خواهد و درمانده می‏شود،تا این که ابلیس به صورت‏ پزشکی ماهر بر او ظاهر می‏شود و چاره‏اش را آمیختن مغز جوانان در غذای ضحاک می‏داند.

 از سوی دیگر پادشا محبوب و مقتدر و خداپرست و مقدس ایرانیان جمشید در اواخر عمر مغرور شده و خود را همسان خدا تصور می‏کند.کسی که پسرش و«یونگهان»،نخستین‏ کسی است که«هوم»گیاه مقدس را می‏فشارد و صاحب فرزندی به نام جمشید می‏شود که هم‏ در میان مردم قابل احترام و هم در نزد خداوند صاحب مقام و تقدس است.

 جمشید که دارای فره ایزدی است به علت‏ غرور و روی گرداندن از خدا این فره از او گرفته‏ می‏شود و مردم نیز از گرد او پراکنده می‏شوند و چون شنیده‏اند که در میان تازیان شاهی مقتدر ظهور کرده به دنبال او می‏روند و ضحاک به‏ جمشید حمله می‏کند،جمشید می‏گریزد و کسی‏ ندانست که به کجا رفته است تا پس از صد سال،ضحاک او را در کنار دریای چین می‏یابد و با ارّه به دو نیم می‏کند.

فارابی » شماره 62 (صفحه 149)

 و بعد هم داستان ظلم و آدم‏کشی ضحاک‏ را با هزار سال پادشاهی بر مردم ستمدیده ایران‏ در شاهنامه می‏خوانیم و سپس داستان فریدون‏ را.

 این فریدون فرزند آبتین از نوادگان‏ تهمورت و از نژاد کیانی است که حکومت‏ اجدادش به وسیله ضحاک منقرض شده.پس‏ از آن که ضحاک خواب وحشتناکی می‏بیند و خواب‏گزاران آن را تعبیر می‏کنند،ضحاک‏ به تعقیب نوزادی به نام فریدون می‏پردازد پدرش آبتین را می‏یابد و می‏کشد و مادرش‏ «فرانک»به کوه می‏گریزد.فریدون در قریه‏ «ورک»یا ورکه در مرغزاری نزدیک کوه‏ دماوند متولد می‏شود.مادرش او را به نگهبان‏ مرغزار می‏سپارد.فریدون از شیر گاوی به نام‏ «پرمایه»یا«برمایه»پرورده می‏شود و پس از آن که جوانی برومند شد با کمک کاوه آهنگر و ایرانیان ناراضی و ستمدیده ضحاک را از تخت به زیر می‏کشد و چون می‏خواهد او را بکشد به دستور سروش او را به بند می‏کشد و در کوه دماوند زندانی می‏کند.فریدون سمبل‏ یک موجود مقدس و مینوی است و ضحاک‏ نماد یک موجود پلید و اهریمن.

 در این اسطوره می‏بینیم که ضحاک‏ اگر فقط از نظر تاریخی مورد بحث‏ قرار می‏گرفت چندان شهرتی نمی‏یافت، زیرا بسیاری از مورخان ضحاک راسر سلسله پادشاهان ماد دانسته و حتی‏ هرودوت مورخ معروف یونان دیوکس‏ (Deiokes) را که نامش با ضحاک‏ (دهاک)مطابقت دارد و بنا بر سنگ‏ بنشته‏های ایرانی شاهزاده مادی و نام او «دیااوکو»می‏باشد،نخستین پادشاه ماد می‏داند که توانست قبایل مختلف را با هم متحد کند و کشوری منسجم و یک‏ پارچه به وجود آورد.

 فردوسی هم شاهنامه را با ذکر سلطنت‏ شاهان افسانه‏ای همچون کیومرث آغاز می‏کند، اما در بخشی از حماسه خود،اظهار می‏دارد که‏ شاهنشاهی،در سرزمین پارس با فرمانروایی‏ ضحاک آغاز گردید.

 هنگامی که فردوسی از پادشاهی خسرو پرویز سخن می‏گوید،منشا تخت باستانی ایران«تخت‏ تاقدیس»در پارس را از ضحاک می‏داند و می‏گوید:

سرمایه آن ز ضحاک بود که ناپارسا و ناپاک بود

 و سپس اظهار می‏دارد که این تخت باستانی‏ در کوه دماوند ساخته شده است که با سرنوشت‏ ضحاک پیوستگی دارد.

یکی مرد بد در دماوند کوه‏ که شاهش جدا داشتی از گروه‏ کجا جهن بر زین بدی نام اوی‏ رسیده به هرکشوری کام اوی‏ یکی ناور شاه را تخت ساخت‏ گهر بر گهر گرد او بر بساخت

 فردوسی از دژ کاخ و ارگ بزرگ و مستحکم‏ ضحاک سخن رانده و هرودوت نیز به طور مشابه به تشریح آن پرداخته است.فردوسی به‏ زبان شعر کاخ ضحاک را آن چنان با عظمت‏ تشریح کرده،که فریدون به هنگام دستگیری‏ ضحاک از شکوه آن به شگفت می‏آید.

فارابی » شماره 62 (صفحه 150)

ز یک میل کرد آ فریدون نگاه‏ یکی کاخ دید اندرون شهر،شاه‏ که ایوانش برتر ز کیوان کرد تو گفتی ستاره بخواهد ربود بدانست کان خانه اژدهاست‏ که جای بزرگی و جای مهاست‏ فروزنده چون مشتری بر سپهر همه جای شادی و آرام و مهر طلسمی که ضحاک سازیده بود سرش با سمان برفرازیده بود

 در کتاب«دینکرت»نیز توصیفی از این کاخ‏ دیده می‏شود که دژ دهاک را اصطلاحا«قفس‏ زرین رخنه‏ناپذیر»معرفی می‏کند(دینکرت، جلد نهم،فصل بیست و یک،فراز سیزدهم)

 «دار مستر»معتقد است که خانواده ضحاک‏ افرادی اجنبی و بیگانه و احتمالا از نژاد سامی‏ بوده‏اند،اما بسیاری از مورخان این نظریه را قبول‏ ندارند و ضحاک را از ماد می‏دانند.دار مستر نام‏ ضحاک را از یک سلسله یا خاندان می‏داند که‏ از ضحاک شروع شده و به آخرین پادشاه آن‏ «آستیاک»ختم می‏شود.

 از نظر تاریخی،شگفت است که عنوان‏ «بیوراسپ»که غالبا به ضحاک داده شده به عنوان‏ یک نام رسمی با«بورسپوس» (Beawaraspa) در«تاناییس» (Tanais) واقع در سواحل شمال‏ دریای سیاه در حدود سال 022 میلادی به کار رفته است و معلوم می‏شود که نام و نشان ضحاک‏ نه تنها در ایران و ارمنستان بلکه در اقصا نقاط سرزمین‏های شمالی ایران معروف بوده است.

 در ادبیات پهلوی،ضحاک مردی است که‏ نمونه کامل یک ستمگر و جّد سامی‏ها و بوجود آورنده کیش‏های اهریمنی است.

 در ادبیات دینی زردشتیان،ضحاک موجود پلیدی است که«آژی‏دهاک»یا اژدها نامیده‏ می‏شود.

 در کیش ایرانیان باستان،اژدها کردار شیاطین‏ شریر و مرگ‏آورست.

 در کتاب«اوستا»از میان موجودات افسانه‏ای‏ و هیولایی،اژدها(آزی)،دو گونه آن به طور ویژه ذکر شده،آزی سرورا (Azisrvara) (به‏ معنی اژدهای شاخ‏دار)و آزی‏دهاک(به معنی‏ دیوی با سه سر و شش چشم)و می‏بینیم که‏ اژی‏دهاک(ضحاک)مظهر این موجود پلید و دیوسان بوده است.

 اگر ما«بندهش»و اسطوره‏های یونانی را مورد مطالعه قرار دهیم،افسانه‏هایی در مورد نژاد دیوان و موجودات هیولایی(اژدها)می‏یابیم که‏ بسیار به هم شباهت دارند و در اسطوره‏های هر دو قوم،اژدهایان ابتدا در میان آدمیان زندگی‏ می‏کرده‏اند.

 در اسطوره‏های یونانی،این موجودات با اقیانوس‏ها ارتباط دارند و یا این که در جزیره‏های‏ دورافتاده به سر می‏برند و در افسانه‏های بابلی از میان خاکی در میان آب که جانوران سهمگین در آن زندگی می‏کنند،و این موجودات،به صورت‏ مردانی با دو بال،یا چهار بال و دو صورت‏ و سایر اشکال مهیب انسانی دیده می‏شوند که دارای پاها و شاخ‏های بز هستند و بعضی‏ دیگر،نیمه زرین بد نشان به شکل اسب است‏ و همچنین گاوهایی با سر انسان در اسطوره‏های‏ بابل به چشم می‏خورد.

 در بندهش نیز روایتی در مورد موجودات آبی‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 151)

 و خاکی دیده می‏شود،اما جالب‏ترین نکته این‏ است که بیشتر این موجودات و افسانه‏های‏ اساطیر بابلی شباهت کامل به داستان ضحاک‏ دارد.

 همان‏گونه که در شاهنامه،اهریمن،دهاک‏ را طوری پرورش می‏دهد که بلای جان آدمیان‏ می‏شود،به همان ترتیب در اوستا«انگر مینو» (Anggara Mainyush) دهاک را به‏ عنوان دروج بزرگ برای آسیب جهانیان پدید می‏آورد.

 با مطالعه اسطوره‏های بابلی به شباهت‏ فوق‏العاده افسانه فریدون و ضحاک با افسانه‏ «مردوک»و«تیامت»پی می‏بریم.

 براساس نوشته شاهنامه،فریدون برای مبارزه‏ با ضحاک گرزه‏ای گاو سر در دست داشت و به‏ وسیله آن ضحاک را از پای درآورد،براسا افسانه بابلی نیز جنگ‏افزار مردوک گرز بود و مردوک با گرز،سر تیامت را کوبیده و می‏بینیم‏ 
بدان گرزه گاو سر برد دست‏ بزد بر سرش ترک او برشکست

 و می‏دانیم که گرزه گاو سر با افسانه فریدون‏ و زایش او در کوه دماوند و پروریدن او به وسیله‏ گاوی به نام«پرمایه»مناسبت دارد.

 «فریدون یک برادر رضاعی به نام«برمایون» داشته که گاو نر یودو است(دینکرت،جلد نهم، فصل بیست و یکم،فراز بیست و دوم)

 در شاهنامه می‏خوانیم که بر دوش ضحاک بر اثر بوسه شیطان دو مار روییده است در ایزدستان‏ بابلی نیز،دیوی به نام«لابارتو» (Labartu) وجود داشته که در هردستش یک مار دارد.

 در مورد به بند کشیدن ضحاک و به زنجیر بستن او و نیز زنده ماندنش تا سال‏های واپسین‏ جهان و گسستن بند و اذیت و آزار مردم و کشتار آنان و در نهایت کشته شدن ضحاک به دست‏ سوشیانس(موعود زردشتیان)و یاری بی‏مرگان‏ (جاویدانان)دین زردشت،همسانی‏های زیادی‏ در ادبیات اسطوره‏ای ایرانیان،آشوریان،بابلیان، ارامنه،یونانیان و حتی اسطوری قاره اروپا وجود دارد،که برای کوتاهی کلام از آن‏ها می‏گذریم.

پهلوانان نجیب و نیمه عارف

کهن گشته این داستان‏ها ز من‏ همی نو شود بر سر انجمن‏ اگر زندگانی بود دیرباز بدین دیر خرم،بمانم دراز بر این نامه بر عمرها بگذرد بخواند هرآنکس که دارد خرد چو این نامورنامه آید به بن‏ شود روی گیتی ز من پر سخن

 در بحث گذشته،سخن از ضحاک جادو و فریدون به میان آوردیم و داستان به بند کشیدن‏ ضحاک را از مآخذ مختلف مورد کنکاش‏ قرار دادیم و از میان این منابع اشاره کوتاهی به‏ شاهنامه،اثر همیشه جاوید فردوسی نیز کردیم، اما به نظر می‏رسد،در مورد کتاب شاهنامه باید بیشتر سخن گفته شود.

 می‏دانیم موضوع کتاب شاهنامه حاصل‏ قیام‏های پیاپی ایرانیان بر ضد بیگانگان‏ است.ایرانیان با مبارزه و قیام،از اواسط قرن سوم‏ هجری توانستند به تدریج استقلال از دست‏ رفته خود را به دست آورند.در آن زمان به‏ جز شاهنامه،کتاب‏های دیگری نیز در این زمینه‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 152)

 تالیف شد که هدف از گردآوری آنها نیز زنده‏ کردن سنن و آداب ایرانی و زدودن آثار حکومت‏ خلفا از این سرزمین بود.

 شاهنامه ترجمه تحت الفظی کتاب خوتای‏نامگ‏ (khvtinamag) در پهلوی است،کتابی که در پایان عهد ساسانی،حدود اواخر قرن ششم میلادی‏ تألیف گردید و در دوره عباسیان«روزبه پارسی»یا ابن مقفع آن را به عربی درآورد(اوایل قرن دوم‏ هجری).و این همان کتای است که«سیر الملوک» نام گرفت و بعد از ابن مقفع چند بار ترجمه شد.

 فردوسی نخستین کسی نیست که به نظم‏ شاهنامه پرداخته است و خوانده‏ایم که دقیقی قبل‏ از او به این کار دست زد،و نیز شاهنامه‏هایی به‏ نثر،مانند شاهنامه منصوری پیش از نظم شاهنامه‏ فردوسی نوشته شده که منشاء کار فردوسی قرار گرفته است.

 در قرن سوم هجری(همزمان با سامانیان)، شخصی به نام«آزاد سرو»نخستین کتاب را در ذکر روایات قهرمانی ایران نوشت و خاطره رستم‏ دستان‏ Roststahkm) رستخم)را با آن همه‏ شکوه و جلال باقی گذاشت؛در همین زمان بود که یعقوب لیث(رویگرزاده سیستانی)،پس از درهم آمیختن بساط خلفا در شرق ایران،فرمان داد که شاعران به پارسی شعر بگویند و به محمد بن‏ وصیف سیستانی که شعری عربی برای او گفته‏ بود گفت:«چیزی را که من اندر نیابم نباید گفت». و در همین زمان بود که یک دهقان‏زاده ایرانی به‏ نام«احمد بن سهل»در مرو که بساط حکومت‏ چیده و دعوی استقلال داشت،«آزاد سرو»را تحت حمایت خود قرار داد،آزاد سرو سیستانی‏ بود و خود را از نژاد سام نریمان می‏دانست.

 فردوسی می‏گوید:

یکی پیر بُد نامش آزاد سرو که با احمد سهل بودی به مرو کجا نامه خسروان داشتی‏ تن و پیکر پهلوان داشتی‏ دلی پر ز دانش،سری پر سخن‏ زبان پر ز گفتارهای کهن

 و پس از اوست که شاهنامه ابو منصوری‏ به فرمان ابو منصور عبد الرزاق نوشته شد.در شاهنامه،دو جریان فکری زروانی و مزدائی به هم‏ آمیخته شده‏اند.

 اعتقاد به نبرد بین نیکی و بدی(اهورا و اهریمن) و توجه به ثواب و عقاب جهان دیگر و«مینو و دورخ» از کیش مزدائی رنگ گرفته،اما اعتقاد به بی‏اعتباری‏ دنیا و پذیرش حاکمیت سپهر و روزگار و تاثیر بی‏چون و چرای آسمان در زندگی مردم،حالت‏ حسرت و شک و جهل دباره آفرینش و جهان‏ دیگر،عقاید زروانی هستند و ایرانیان زردشتی‏ مسلمان شده،در زمان عباسیان،این عقاید را در دین‏ اسلام هم وارد کردند.

 ما،در شاهنامه،به چند شخصیت یا پهلوان‏ نیمه عارف متاثر از کیش زروانی،مانند:ایرج، سیاوش و کیخسرو برمی‏خوریم.

 ایرج برای صلح نزد برادران خود«سلم»و «تور»می‏رود و می‏گوید:

نه تاج کئی خواهم اکنون نه گاه‏ نه نام بزرگی،نه ایران سپاه‏ من ایران نخواهم،نه خاور،نه چین‏ نه شاهی،نه گسترده روی زمین‏ بزرگی که فرجام آن تیرگی است‏ بدین برتری بربباید گریست

فارابی » شماره 62 (صفحه 153)

 سیاوش نیز در برابر افراسیاب،این سخنان را به زبان می‏آورد و کیخسرو که از دو شاهزاده‏ دیگر عارف‏تر است،از پادشاهی کناره می‏گیرد و در کوه ناپدید می‏شود.

 در این گونه وقایع و همه اتفاقات دیگر،هرگز جدال دو عنصر خوبی و بدی از نظر دور نیست‏ که ریشه‏های این تعارض را باید در جوهر ذاتی‏ قهرمانان جستجو کرد.

 «اشپیگل»می‏گوید:«اسفندیار پهلوان دینی‏ موبدان است که از رستم از هرحیث برتر بوده‏ و در جنگ با رستم که بنابر معلوم از طرف مادری‏ بازمانده ضحاک است بالاخره با کمک جادو شکست می‏یابد».

 اما می‏بینیم که فردوسی در شاهنامه رستم را به عنوان یک فرد قهرمان،جوانمرد و خداپرست‏ ترسیم کرده است که حتی زمانی هم که می‏خواهد تیر گزآلود به زهر را به چشم اسفندیار بزند، خود را می‏خواهد در برابر خداوند و عقاب او تبرئه کند.

 فردوسی می‏گوید:

پس آنگه نهادی ورا در کمان‏ سر خویش کردی سوی آسمان‏ همی گفت ای داور ماه و هور فزاینده دانش و فر و زور تو می‏بینی این پاک جان مرا روان مرا هم توان مرا که من چند کوشم که اسفندیار مگر سر بگرداند از کارزار به باداَفره این گناهم مگیر تو ای آفریننده ماه و تیر

 به عقیده اشپیگل و بزرگانی چون او،تخمه‏ و نژاد رستم که با سلاله اهریمن(آژی‏دهاک) آمیختگی دارد،تاثیر خود را در عمل رستم آشکار می‏کند.اما به نظر فردوسی،رستم در شاهنامه‏ فطرتی پاک و نجیب دارد و مانند دیگر پهلوانان‏ خداپرست است.با اینکه رستم وظیفه داشت از اسفندیار که جوانی شایسته و باایمان و نماینده‏ پادشاه است،اطاعت کند،این اطاعت از فرمان‏ (یعنی به بند کشیده شدن او)به دست اسفندیار و دسته بسته رفتن نزد پادشاه،برای رستم سخت‏ گران و غیرقابل تحمل است،هرچند سیمرغ‏ و زال پدر رستم هردو پیشگویی کرده‏اند که‏ هرکسی اسفندیار را بکشد،در این جهان به‏ رنج و بدبختی دچار شده و در جهان دیگر نیز سخت مجازات خواهد شد.زیرا اسفندیار با دلاوری‏ههای خود،کیش اهورایی را در زمین‏ واسطه رویین تن شده است و از سوی دیگر، پس از گذراندن«هفت خوان»خطرناک برای‏ کشور ایران فداکاری کرده است.

 این پیشگویی که سیمرغ و زال می‏کنند، انعکاسی از عقاید موبدان است،اما فردوسی به‏ نظر موبدان چندان اهمیت نداده است،گذشته‏ از این،ارتباط رستم با سیمرغ که از پدر به او به‏ ارث رسیده است.به هیچ وجه مورد سوءظن‏ نیست،زیرا این مرغ شگفت‏انگیز و معجزه‏آسا نیز خداپرست است.

 هدف فردوسی از مقایسه موجودات اهورایی‏ با اهریمنی،اتخاذ راه راست و بهره گرفتن از نتیجه این مبارزات و تعارضی است که در نهایت به‏ گزینش راه مستقیم و مبارزه با بدیها و نابسامانی‏ها و آزادی از چنگ دیوان و اهریمنان است.

فارابی » شماره 62 (صفحه 154)

 به هرحال آنانی که مرتکب گناه شده‏اند، باید کیفر شوند.

 در حماسه‏های«همر»نیز وضع مشابهی‏ با شاهنامه وجود دارد،با این تفاوت که هدف‏ در شاهنامه عالی‏تر و عمق انسانی آن بیشتر است، مثلا در ایلیاد (Ilyad) هم پاریس‏ (Paris) پسر پریام‏ (Priam) پادشاه«تروا»بعد از مهمان‏ شدن بر منلاس‏ (Menelas) برادر پادشاه یونان‏ زن او هلن‏ (Hellen) را می‏فریبد و می‏رباید.

 سران قبایل و ساکنان شهرهای یونان وظیفه‏ خود می‏دانند که برای گرفتن انتقام و رفع توهین‏ گرد پادشاه خود آگاممنون‏ (Agamemnon) جمع شوند و او را در جنگ،بر ضد تروا یاری‏ دهند و در اودیسه‏ Odise نیز اولیس‏ Ulis که یکی از پهلوانان جنگ ترواست و همه‏ می‏پندارند که او مرده است،پس از سال‏ها سرگردانی به خانه خود بازمی‏گردد و زن خود را از دست خواستگارانی که می‏خواستند جای‏ او را بگیرند،بازمی‏گیرد و آنها را به کیفر خود می‏رساند.

 نکته قابل توجه این است که در ایلیاد و اودیسه نزاع بیشتر بر سر زن است و در شاهنامه‏ انگیزه جنگ عمیق‏تر و انسانی‏تر است.

 در سراسر شاهنامه،اختلاف بر سر زن‏ پیش نمی‏آید،مگر یک بار در شکارگاه و این‏ دختر،همان مادر سیاوش است که به کاووس‏ می‏سپارند.

فناپذیری و چشمه زندگی

 تصویرپردازی انسان‏ها و محیط اطراف آنها در ادامه داستان رستم قابل توجه است.مثلا در خوان پنجم،رستم وقتی به راهنمائی«اولاد» در راه مازندران،مکان دیو سپید را می‏یابد،ناچار می‏شود،دویست فرسنگ از میان دو کوه خطرناک‏ بگذرد؛این راه با دویست چاه عمیق نام‏گذاری‏ شده که دوازده هزار دیو نگهبان آن هستند. رستم از آنجا می‏گذرد و به رودخانه‏ای می‏رسد که عرض آن دو فرسنگ است و مرزبانش دیوی‏ است.

 رستم همه این مراحل خطرناک را از سر راه‏ می‏گذراند و بالاخره پیروزمندانه از جنگ دیوان‏ رهسپار مازندران می‏گردد.در این جنگ‏ها رستم‏ با موجوداتی به نام دیو روبروست که چیزی بین‏ انسان و حیوان هستند.

 در مقاله قبلی سخن از هم‏نژاد بودن ایرانیان‏ و تورانیان به میان آوردیم و دلائلی مختصر در این‏ مورد ذکر کردیم.بنابر نوشته جغرافی‏دانان قدیم، توران همان ناحیه ماوراءالنهر است.در شاهنامه‏ نیز رودخانه جیحون مرز ایران و توران نامیده‏ شده است.

 از مندرجات کتاب اوستا نیز چنین استنباط می‏شود که کشور توران همان مملکت خوارزم‏ و نواحی آن سوی جیحون بوده است و اشاره‏ کردیم که این بخش ایران را فریدون به یکی‏ از پسرانش به نام تور داد و بخش غربی این‏ کشور به سلم پسر دیگرش بخشید که سرزمین‏ سرمت‏ها (Sarmat) بود،که قلمروشان از شمال شرق دریاچه آرال شروع شده،تا رود ولگا امتداد می‏یافته است و در شاهنامه،قلمرو سلم‏ کشور روم ضبط شده است.

 یکی از دلائل هم نژاد بودن ایرانیان با تورانیان،این است که در کتاب اوستا همچنان‏ که ایران مورد ستایش قرار می‏گیرد،توران نیز
فارابی » شماره 62 (صفحه 155)

 ستوده می‏شود.در یکی از بخش‏های قدیمی‏ اوستا(فروردین یشت)آمده است:

 فروهر پاکدین ارجهوت‏ (Arejahvat) پسر تو را می‏ستائیم و نیز گفته شده فروهران‏ مردان و زنان پاک شیریم(سلم)را می‏ستاییم.

 از این گونه شواهد برمی‏آید که سه ناحیه ایران، توران و هند(آریایی‏های این مناطق)،چنان به هم‏ نزدیک بوده‏اند که در آثار دینی و آداب و رسوم‏ مشترک آنها،کاملا منعکس است.از موضوع‏ دور نشویم.در نوشته پیش،بحث از موجودیت‏ سیمرغ به میان آمد و گفتیم،سیمرغ موجودی‏ است انسان‏نما و او تنها کسی بود که توانست‏ افسانه فناناپذیری اسفندیار را زایل کند.

 جنگ رستم با اسفندیار،یکی از پرمخاطره‏ترین مراحل زندگی رستم است،زیرا اسفندیار پر گشتاسب یکی از قهرمانان دین‏ بهی است و کمربسته زرتشت است که هیچ‏ سلاحی به او کارگر نیست و در واقع باید گفت‏ که رویین تن و بی‏مرگ و شکست‏ناپذیر است، اما توانایی سیمرغ چنان است که این قدرت را درهم می‏شکند و رستم را بر او چیره می‏کند.

 یکی از آرزوهای انسان از آغاز آفرینش‏ فناناپذیر بودن‏ (immortlity) و آسیب‏ناپذیری‏ بوده است و آدمی در طول حیات خود،پیوسته‏ درصدد بوده،تا آنجا که ممکن است از عمر طولانی برخوردار گردد و اگر بتواند به حیات‏ ابدی دست یابد.

 داستان‏هایی مانند یافتن آب حیات(چشمه‏ زندگی)و رسیدن به عمر جاوید از قبیل داستان‏ خضر و اسکندر،از همین مقوله است.در ادبیات‏ جهان و در میان ملت‏های کهن تاریخ،کسانی‏ هستند که همین ویژگی را دارا می‏باشند.

 داستان گیل گمش یکی از این حماسه‏هاست‏ و مفهوم آن رویین تن شدن است،یعنی انسانی‏ یافت شود که بتواند آسیب‏ناپذیر و بی‏مرگ باشد، اما می‏بینیم که جوهره این داستان هم سرانجام به‏ فلسفه چاره‏ناپذیری مرگ منتهی می‏شود.

 دیگر حماسه،آشیل‏ (Asil) با اخلیوس‏ (Axilleus) از ارباب انواع یونان باستان،پسر تتیس و پله‏ (pelee) ،مشهورترین قهرمانان‏ یونان در داستان ایلیاد است.او هکتور را به قتل‏ می‏رساند،اما عاقبت به دست پاریس‏ (paris) به سبب تیر مسمومی که به پایش می‏زند،کشته‏ می‏شود.

 آشیل،به دست مادرش که از«ایزدان»بود، در آب رودخانه استیکس‏ (Styx) غسل می‏کند و رویین تن می‏شود.به این معنی که مادرش‏ پاشنه پای او را می‏گیرد و همه بدن او را در آب‏ فرو می‏برد.بدن آشیل رویین می‏شود،جز پاشنه‏ پایش که در دست مادر است.

 دیگر،زیگفرید (Siegfried) قهرمان حماسه‏ بیبلونگن است که با کشتن اژدهای سهمگین و تماس بدنش با پوست اژدها رویین شده و او نیز بواسطه آسیب‏ناپذیری یک نقطه از بدنش‏ کشته می‏شود و...

 از این افسانه‏ها در میان ملت‏های کهن بسیار است که داستان اسفندیار را در حماسه‏های ایران‏ باستان،می‏توان از همین قبیل دانست،زرتشت‏ پیامبر به اسفندیار انار می‏دهد که از میوه‏های‏ متبکر است و او را رویین‏تن می‏کند.

 در«زراتشت‏نامه»که از مآخذ کهن سرچشمه‏ گرفته،چنین آمده است که زرتشت به وسیله‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 156)

 چهار ماده متبرک،چهار تن را رویین کرد.

 بوی گل را به«جاماسب»،جام شمشیر را به‏ «پشوتن»،شراب را به«گشتاسب»و انار را به‏ «اسفندیار»داد،که هرچهار نفر دارای زندگی‏ جاوید شوند.شاید شراب که آشامیدنی است، با آب مقدس هم نسبت داشته باشند.و می‏ بینیم که در بین یونانیان،آب رودخانه مقدس‏ و در ادبیات اسلامی چشمه زندگی است،که‏ خضر و اسکندر در پی آن می‏روند و سپس در ادبیات عرفانی ما این چشمه زندگی است که به‏ صورت سمبل درآمده و نقش بزرگی در آفرینش‏ تمثیل‏های عرفانی دارد.در اوستا،سیمرغ‏ بر درخت شگفت‏آور و ویسپویس‏ (Vispois) آشیانه دارد.این درخت در میان دریای فراخکرت‏ است و بذر همه نهال‏ها از آن است.

 در صفحه 151«داستان داستان‏ها»نوشته‏ دکتر محمد علی اسلامی ندوشن به نقل از تعبیر شیخ شهاب الدین سهروردی چنین آمده:

 «تعبیری که شیخ اشراق،سهروردی از سیمرغ در همین ماجرای رستم و اسفندیار دارد، مبین خاصیت«جلوه حق»بودن اوست که چشم‏ خامان را تیره می‏کند،می‏نویسد:در سیمرغ آن‏ خاصیت است که اگر آئینه‏ای یا مثل آن بر زیر سیمرغ دارند،هردیده که در آن آئینه نگرد،خیره‏ شود.زلال جوشنی از آهن بساخت،چنانکه‏ جمله مصقول بود و در رستم پوشانید و خودی‏ مصقول بر سرش نهاد.آئینه‏ای مصقول بر اسبش‏ بست.آنگه رستم را از برابر سیمرغ در میدان‏ فرستاد.

 اسفندیار را لازم بود،در پیش رستم آمدن. چون نزدیک رسید،پرتو سیمرغ بر جوشن و آئینه‏ افتاد.از جوشن و آئینه،عکس بر دیده اسفندیار آمد،چشمش خیره شد،هیچ نمی‏دید.توهم کرد و پنداشت که زخمی به هردو چشم رسید،زیرا که دگر آن ندیده بود،از اسب درافتاد و به دست‏ رستم هلاک شد.»

 چنان که ملاحظه می‏شود،شیخ اشراق در تاویل خود از ماجرای رستم و اسفندیار،حق‏ به رستم داده است،چه او را از پشتیبانی«تجلی‏ حق»(به صورت درخشش تن سیمرغ)برخوردار داشته است.

 در منطق الطیر عطار،نهایت آرزوی مرغان‏ که در واقع سالکان طریق‏اند،رسیدن به جایگاه‏ سیمرغ است که مقصد نهایی عارفان است‏ و برای نیل به این مقصود،مرغان نیاز به راهنما و در اصطلاح عرفان،پیر یا مرشد دارند،زیرا طی‏ طریق با مواجهه شدن با هفت وادی خطرناک‏ که عطار آن را هفت شهر عشق نامیده،طاقت‏ فرساست.

 این است که مرغان نزد هدهد می‏روند.این‏ هدهد همان پوپک(شانه به سر)است که این‏ مقامات را پیموده،بیابان‏ها را گشته،سفرها کرده‏ و پیک سلیمان بوده است.او با مرغان سخن‏ می‏گوید و آنان را برای این سفر روحانی آماده‏ می‏کند.

شخصیت‏های انسانی در قالب حیوان

 در مبحث گذشته سخن از سیمرغ بود و نقش‏ او در ادبیات حماسی و هم عرفانی زبان فارسی. در آثار دیگری مانند:کلیله و دمنه،مرزبان‏نامه، سندبادنامه،هزار و یکشب،طوطی‏نامه و بسیاری‏ از داستان‏های مثنوی مولوی و عطار و سعدی‏ و دیگر شاعران و نویسندگان زبان فارسی،منابع‏ 
فارابی » شماره 62 (صفحه 157)

 عظیمی از افسانه‏ها مشاهده می‏شود که در آنها نقش جانوران و پرندگان همانند انسان‏هاست. به عبارت دیگر همه این حیوانات تصویری از اعمال خوب و بد انسان‏ها هستند.

 در بعضی از این آثار که حیوانات نقش‏آفرین‏ هستند،آن چنان در شخصیت‏های گوناگون‏ انسانی مستحیل می‏شوند،که خواننده در حین داستان فراموش می‏کند که این بازیگران‏ موجوداتی جز انسانندو با سرنوشت آنها چنان‏ جدی و منطقی برخورد می‏کند که همه‏چیز باورش می‏شود.تعمق می‏کند،می‏اندیشد،از عالم خیال به جهان واقعی و سرنوشت حقیقی‏ انسان انتقال می‏یابد و خلاصه آنکه خود را در مقام شخصیت‏های داستان قرار می‏دهد.

 بزرگترین اثر جاوید و ارزنده زبان فارسی‏ از این گونه تألیفات،کتاب«کلیله و دمنه»است.

 همان‏طور که می‏دانیم،اصل این کتاب به‏ زبان هند باستان(سنسکریت)بوده،که در قرن‏ سوم میلادی به وسیله برهمنی ویشنویی که در کشمیر می‏زیسته،جمع‏آوری شده و موضوع آن‏ در واقع،آموختن فن زندگی به شاهزادگان و فرمانروایان است.

 منبع دیگر کتاب،مجموعه عظیم مهابهاراتا (mahabgarata) است،که یکی ازآثار پر حجم ادبی دنیا محسوب می‏شود و شامل 000052 بیت است.در حالی که شاهنامه فردوسی 06 هزار و«ایلیاد» (ilyad) هومر بیش از 01 هزار و اودیسه‏ (odise) در حدود 02 هزار بیت دارد.

 ابیات مهابهاراتا،در یک زمان جمع‏آوری‏ نشده،بلکه در زمان‏های مختلف و به دست‏ مؤلفان مختلف گردآوری شده است.تقدس این‏ کتاب نزد هندوان باستان از کتاب«ودا» (veda) که کتاب دینی و مقدس هندوان است نیز بیشتر است.

 اصل کتاب کلیله و دمنه که به زبان هندی‏ پنجه تنتره‏ (pancatantara) نامیده می‏شد و به معنی«پنج اندرز»است،فقط شامل پنج باب یا داستان بوده که بنابر مشهور در زمان انوشیروان‏ پادشاه ساسانی و به وسیله«برزویه طبیب‏ مروزی»که پدرانش اهل شیراز بوده و خود در مرو نشو و نما یافته بود،از هندوستان به ایران‏ آورده شد.برزویه این کتاب را به زبان پهلوی‏ برگردانده البته برزویه نیز مطالبی بر آن افزوده‏ که مهم‏ترینش باب نخستین کلیله و دمنه فعلی‏ یعنی«باب برزویه طبیب»است که شرح وقایع‏ زندگی خود اوست.

 این پنج باب پنجه تنتره عبارتند از:باب شیر و گاو،باب دوستی کبوتر و زاغ و موش و باخه‏ و آهو،باب بوف و زاغ،باب بوزینه و باخه،باب‏ زاهد و راسو.

 ناگفته نماند که متن ادبی پنج باب از زبان‏ سانسکریت به فارسی معاصر،توسط دکتر پروفسور«ایندوشیکر»استاد مدعو کرسی زبان‏ هندی و سنسکریت در دانشکده ادبیات دانشگاه‏ تهران ترجمه شد.

 متن کتاب برزویه در قرن دوم دوره اسلامی‏ (حکومت عباسیان)،به وسیله«روزبه پارسی» (ابن مقفع)از پهلوی به زبان تازی گردانده شد. ابن مقفع نیز ابواب و مطالبی بدان افزود و آن‏ را کتاب کلیله و دمنه نامید.ابن مقفع با ترجمه‏ استادانه و توانای خود،اثری به وجود آورد،که‏ قرن‏ها در آثار ادبی عرب بی‏مانند بود،تا جایی‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 158)

 که بعضی از ادبا و کارشناسان عرب پنداشته‏اند کتاب کلیله و دمنه ساخته خود ابن مقفع است.

 در عهد بهرام شاه غزنوی کتاب ابن مقفع‏ به وسیله ابولمعالی نصر اللّه بن احمد که منشی‏ دیوان پادشاه بود،ترجمه شد.کلیله و دمنه‏ نصر اللّه بن احمد را می‏توان یکی از شاهکارهای‏ بزرگ نثر زبان فارسی دانست و این همان کتابی‏ است که ده‏ها بار به زبان‏های زنده دنیا ترجمه‏ شده و شهرت جهانگیر یافته است.

 در کتاب پنجه تنتره،برزویه تمام مطالب کتاب‏ را از زبان دانشمندی به نام«بیدپای»نقل می‏کند که بنا به خواهش پادشاهی به نام«دابشلیم»است‏ که از رایان هندی است.این داستان‏ها که از زبان‏ حکیمی فرزانه نقل می‏شود،حاوی مطالب‏ اخلاقی و حکیمانه است که نواقص نفسانی و عواطف آدمی را آشکار می‏کند و در واقع دستور العملی برای رستگاری انسان‏هاست که در شخصیت و به زبان حیوانات بیان می‏شود.

 در شرح اغلب این داستان‏ها،مسئله تضاد (پارادوکس)به چشم می‏خورد،دوستی و دشمنی،خیانت و وفاداری،نگاهداشت عهد و پیمان،خودخواهی و جاه‏طلبی،از خود گذشتگی‏ و ایثار و...همه از ویژه‏گی‏های انسان است که‏ قهرمانان داستان از خود بروز می‏دهند.اینها در واقع تحلیلی از«روان‏شناختی»و«جامعه‏ شناختی»آن روزگاران است که بسیاری از آنها با خصوصیات و مسایل اجتماع امروز قابل انطباق‏ هستند.

 موضوعات پنج باب پنجه تنتره عبارتند از: جدایی دوستان،به دست آوردن دوستان صادق‏ و یکدل،جنگ بوفان و زاغان،از دست دادن‏ مزایای مکتب،فاعل اعمال نسنجیده.

 ابن ندیم مورخ معروف،کلیله و دمنه را دارای 71 یا 81 باب می‏داند و باید دانست‏ که کلیله و دمنه نصر اللّه منشی در حال حاضر دارای همین تعداد ابواب است و در واقع آنچه‏ امروز به نام کلیله و دمنه در دست ماست،کتابی‏ است مفصل و کامل که با پنجه تنتره هندی قابل‏ مقایسه نیست و فقط می‏توان پنجه تنتره را پایه‏ و موجد این کتاب دانست.

 در اولین باب اصلی کلیله و دمنه یعنی باب‏ شیر و گاو(باب الاسد و الثور)،رای هندی از برهمن می‏خواهد،مثل دو دوستی را بیان کند که با سعایت یک سخن‏چین،دوستی آنها به‏ دشمنی بدل می‏شودت و به عداوت و مفارقت‏ می‏کشد.

 ابتدای این باب چنین آغاز می‏شود:

 «رای هند فرمود برهمن را که:بیان کن از جهت من مثل دو تن که با یکدیگر دوستی دارند و به تضریب نمام خائن بنای آن خلل پذیرد و به عداوت و مفارق کشد.سپس برهمن با آوردن داستان بازرگان،به بیان داستان اصلی شیر و گاو می‏پردازد:بازرگانی که مال بسیار داشت، پسرانش بزرگ شدند،اما از کسب اعراض کردند و دست اسراف به مال پدر دراز کردند.بازرگان‏ چند اندرز به آنها داد،پسران بازرگان نصیحت‏ پدر را پذیرفتند و پسر بزرگ او روی به تجارت‏ آورد و سفر دور اختیار کرد.با او دو گاو بود که‏ یکی را«شتربه»و دیگری را«بندبه»می‏نامیدند، در راه زمین پر گلی پدید آمد و شتربه در آن فرو رفت و در گل بماند.پسر بازرگان کسی را به‏ مراقبت او برگماشت تا گاو را مراقبت کند و
فارابی » شماره 62 (صفحه 159)

 پس از بهبود گاو به بازرگان بپیوندد.آن مرد یک‏ روز از گاو مراقبت کرد،اما خسته شد و گاو را در آنجا رها کرد و رفت.

 پس از آنکه گاو سلامت و نشاط خود را بازیافت،به چرا مشغول شد و در حالت نشاط بانگ برداشت.این صدا به گوش شیر سلطان‏ جنگل که در آن نزدیکی بود،رسید و از اینجاست‏ که داستان شیر و گاو آغاز می‏شود.

 اما به جز شیر و گاو،آنکه نقش موثری‏ در این داستان ایفا می‏کند،روباهی جاه‏طلب و تیزهوش و مکار به نام دمنه است که با برادر هوشمند خود کلیله،به حالت گمنامی در میان‏ وحوش زندگی می‏کنند.

 صدای گاو هرروز رساتر می‏شود،و این صدا که شیر هرگز مانند آن را نشنوده بود،رعب و وحشتی در او پدید آورد،زیرا شیر صاحب صدا را از خود قوی‏تر می‏داند و از آن می‏ترسد که‏ موجودی قوی‏تر جای او را بگیرد و به آقایی و حکومتش خاتمه دهد.

 شیر ترس خود را از اطرافیان پنهان می‏دارد. دمنه که حیوان تیزهوشی است به این راز پی‏ می‏برد و آن را با برادر خود کلیله در میان‏ می‏گذارد و نظر او را در مورد نزدیکی خود با پادشاه به این بهانه جویا می‏شود.

 کلیله نیز که مانند دمنه باهوش و زیرک‏ است،اما طبع ماجراجویانه گستاخی دمنه در او نیست،به برادر خود می‏گوید:

 «ما بر درگاه این ملک آسایشی داریم و طعمه‏ای می‏یابیم و از آن طبقه نیستیم که بر مفاوضت ملوک مشرف توانند شد.از این حدیث‏ در گذر،که هرکه به تکلف کاری جوید که سزاوار آن نباشد،بدون آن که رسد که به بوزینه رسید».

 گفت:چگونه؟

 گفت:«بوزینه‏ای درودگری را دید که بر چوبی نشسته بود و آن را می‏برید و دو میخ‏ در پیش او،هرگاه که یکی را بکوفتی دیگری که‏ بیشتر کوفته بودی برآوردی.در این میان دروردگر به حاجتی برخاست.بوزینه بر چرب نشست‏ از آن جانب که بریده بود.انثیین او در شکاف‏ چوب آویخته شد و آن میخ که در کار بود پیش‏ از آنکه دیگری بکوفتی برآورد.هردو شق چوب‏ به هم پیوست،انثیین او محکم در میان بماند،از هوش بشد.درودگر باز رسید وی را دستبردی‏ سره بکرد تا در آن هلاک.و از اینجا گفته‏اند: «درودگری کار بوزینه نیست».

 دمنه این داستان را شنید،اما به کلیله گفت: «بدانستم،لکن هرکه به ملوک نزدیکی جوید، برای طمع قوت نباشد که شکم به هرجای و به‏ هرچیز سیر شود...فایده تقرب به ملوک رفعت‏ منزلت است و اصطناع دوستان و قهر دشمنان‏ و قناعت از دنائت طبع و قلت مروت باشد... و هرکه را همت او طعمه است در زمره بهایم‏ محدود گردد.چون سگ گرسنه به استخوانی‏ شاد شود و به پاره‏ای نان خشنود گردد و شیر باز اگر در میان شکار خرگوش گوری ببیند،دست‏ از خرگوش بدارد و روی به گور آرد».

 و در ادامه دمنه می‏گوید:«و هرکه به محل‏ رفیع رسید اگر چون گل کوتاه زندگانی باشد، عقلا آن را عمر دراز شمرند...و آنکه به خمول‏ راضی گردد اگرچه چون برگ سرو دیرپاید به‏ نزدیک اهل فضل و مروت وزنی نیارد».

 «کلیله گفت شنودم آنچه بیان کردی.لکن‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 160)

 به عقل خود رجوع کن و بدان که هرطایفه‏ای‏ را منزلتی است و ما از آن طبقه نیستیم که این‏ درجات را مرشح توانیم بود...»

 آنچه در این گفت و شنود مهم است، شخصیت متفاوت این دو روباه یا به اصطلاح‏ دو شگال است.هردو باهوش و زیرکند.هردو خردمند و باریک‏بین و آینده‏نگرند،اما می‏بینیم‏ از نظر فکری،دمنه نقطه مقابل کلیله است،در حالی که هردو از یک خانواده‏اند و در یک‏ محیط پرورش یافته‏اند.دمنه هرگز راه کلیله را نمی‏پسندد و از مشکلات و مخاطراتی که او را تهدید می‏کند،نمی‏هراسد.

 در این داستان که مباحثه و مجادله کلیله و دمنه به طول می‏انجامد،خواننده کلیله را موجود محتاط و دوراندیشی تصور می‏کند که با کمپلکس‏هایی ناشی از خود کم‏بینی و ناچاری‏ در برابر قدرت هنجارها و انگاره‏ها روبروست‏ و معتقد است که حد و مرز و دیواری در میان‏ افراد اجتماع کشیده شده که هرفردی از طبقه و محدوده خود نمی‏تواند تجاوز کند و پای فراتر نهد،تا بتواند با سازش با نیازها،واقعیت موجود را درک کند.

 اما دمنه راهی را می‏پیماید که حاصل‏ پارادوکس این معنی است و می‏خواهد فرصتی‏ بیابد تا از واقعیت‏های ناکامروا فاصله بگیرد و اگرچه برای مدتی کوتاه،وظیفه خود را برای‏ رعایت هنجارهای حاکم از یاد ببرد و به تحرک‏ و خلاقیت خود مجال خودنمائی دهد و از طریق‏ گستاخی و ماجراجوئی به خلاقیت‏های شجاعانه‏ خود دست باید.

 آنچه در این داستان زیبا و شگفت‏انگیز است، قدرت و توانائی در ترسیم و به اجرا درآمدن‏ عناصری است که در انیمیشن بسیار مورد توجه‏ است،مانند:انسان‏نمایی،شخصیت‏پردازی، استفاده از قرادادهای اجتماعی،نقش فانتزی و واقعیت نمایی.

شخصیت‏ها در کنش و تقابل با یکدیگر

 در کتاب کلیله و دمنه مسایلی از قبیل‏ دوستی‏های ناپایدار و دوستی‏های ثابت و قابل‏ اعتماد،تعامل هنجارها و تنش‏های ناهنجار، ناشکیبی و شکیبایی،وفای به عهد و بدعهدی‏ و...همه و همه در آفرینش شخصیت‏ها دخالت‏ دارد.

 کلیله،دمنه را از نزدیک شدن به دربار پادشاهان برحذر می‏دارد،اما دمنه در جواب‏ می‏گوید:«فایده تقرب به ملوک،رفعت منزلت‏ است و اصطناع دوستان و قهر دشمنان و قناعت‏ از دنائت همت و قلت مروت باشد.و هرکه‏ همت او طعمه است،در زمره بهایم معدود گردد.»و دمنه در ادامه این سخنان می‏گوید: «هدف من رسیدن به مقام بلند است و آن که‏ به خمول راضی گردد،اگرچه چون برگ سرو دیر پاید،به نزدیک اهل فضل و مروت،وزنی‏ نیارد.»کلیله همه سخنان او را می‏شنود،اما دست‏ از اندرز و باز داشتن او،برنمی‏دارد.دمنه هدف‏ خود را دنبال می‏کند و از همه مقتضیات و وقایع‏ به نفع خود استفاده می‏نماید،تا آن که خود را به شیر معرفی می‏کند و آن چنان به او نزدیک‏ می‏شود،که مورد اعتماد کامل شیر قرار می‏گیرد و جایگاهی بس رفیع به دست می‏آورد،اما پس‏ از مدتی«شتربه»(گاو)جای دمنه را می‏گیرد و این امر حسادت دمنه را برمی‏انگیزد،دمنه با 
فارابی » شماره 62 (صفحه 161)

 حیله و چاره‏جویی،به دشمنی شیر و گاو دامن‏ می‏زند،تا آن که شیر و گاو با هم مواجه شده‏ و در نتیجه گاو کشته می‏شود.دمنه گاو را به‏ قیام علیه شیر متهم می‏کند و آن‏چنان در شیر می‏دمد،که شیر خود را برای جنگ با گاو آماده‏ می‏کند،مثلا به شیر می‏گوید:«هرگاه که این غدار مکار بیاید،آماده ساخته باید بود تا فرصتی نیابد و اگر بهتر نگریسته شود،خبث عقیدت او در طلعت کژ و صورت نازیبایش مشاهدت افتد؛که‏ تفاوت میان ملاطفت دوستان و نظرت دشمنان‏ ظاهر است و پوشیدن آن بر اهل تمیز متعذر.»و به شتربه نیز می‏گوید:«چون به نزدیک او[شیر] روی،علامات شر بینی،که راست نشسته باشد و خویشتن را برافراشته و دم بر زمین می‏زند.» شتربه گفت:«اگر این نشان‏ها دیده شود،حقیقت‏ عذر از غبار شبهت بیرون آید.»بعد از آن که‏ شیر گاو را می‏درد،دمنه احساس می‏کند که‏ می‏تواند نفس راحتی بکشد و دوباره جایگاه‏ اصلی خود را باز می‏یابد.اما این منصب نیز برای‏ دمنه نمی‏پاید و هم‏چنان که برادرش کلیله گفته‏ بود به زودی تباه می‏شود و راز مکر دمنه را به‏ محاکمه می‏کشاند،قضات او را محکوم می‏کنند. دمنه به زندان می‏افتد و در نهایت خواری و گرسنگی و ناتوانی می‏میرد.در دیگر باب‏های‏ کلیله و دمنه تضاد و واکنش‏های زیادی از این‏ قبیل دیده می‏شود که هرکدام،می‏تواند موضوع‏ جداگانه‏ای از یک عکس‏العمل مثبت یا منفی‏ باشد.در این کتاب مسایلی از قبیل دوستی‏های نا پایدار که منجر به دشمنی می‏شود،دوستی‏های‏ ثابت و قابل اعتماد،تعامل هنجار و تنش‏های‏ ناهنجار و شخصیت‏های بدمنش و نیک سیرت، وفای به عهد و بدعهدی و نابکاری،ناشکیبی‏ و شکیبایی،تثبیت شخصیت و فرصت‏طلبی و بالاخره هنجار ستیزی و بهنجاری،همه و همه‏ در آفرینش شخصیت‏ها دخالت داشته است. و این حیوانات‏اند که در لباس انسان‏ها ظاهر می‏شوند و یک انیماتور می‏تواند با الهام از هر یک از این پرسوناژها،به خلق اثری تازه بپردازد که همه عناصر یک فیلم پویانمایی،در آن مشاهد شود و وسیله‏ای برای شکوفایی میراث ادبی و معرفی آن به علاقه‏مندان هنر باشد.

 مثلا دمنه یک شخصیت مکار،فرصت‏طلب‏ و ماجراجوست،که در راه رسیدن به اهداف‏ غیر منطقی خود،از هیچ کوششی فروگذار نمی‏کند و برای رسیدن به هدف نادرست خود به هردست‏آویزی،دست می‏یازد و آنگاه که‏ کلیله او را از ادامه این راه برحذر می‏دارد و می‏گوید:«...چگونه در هلاک گاو سعی توانی‏ پیوست و او را قوت از تو زیادت است و یار معانی نشاید نگریست،که بنای کارها به قوت‏ ذات و استیلای اعوان نیست و گفته‏اند:آنچه‏ به رأی و حیلت توان کرد به زور و قوت، دست ندهد».سپس داستان«زاغ و مار»را برای اثبات نظر خود بیان می‏کند:«آورده‏اند که زاغی بر بالای درختی خانه داشت و در آن حوالی سوراخ ماری بود،هرگاه که زاغ‏ بچه بیرون آوردی،مار بخوردی،چون از حد بگذشت و زاغ در ماند،شکایت آن بر شگال‏ که دوست وی بود،بکرد و گفت:می‏اندیشم‏ که خود را،از برای این ظالم جان شکر باز
فارابی » شماره 62 (صفحه 162)

 رهانم.شگال پرسید که:به چه طریق قدم‏ در این کار،خواهی نهاد؟گفت:می‏خواهم که‏ چون مار در خواب شود،ناگاه چشم جهان‏ بینش برکنم،تا در مستقبل،نوردیده و میوه‏ دل ممن از قصد او ایمن گردد،چه خردمند قصد دشمن بر وجهی کند که در آن خطر نباشد و زینهار تا چون ماهی خوار نکنی که‏ در هلاک پنج پایک سعی پیوست و جان عزیز خویش به یاد داد.زاغ پرسید که چگونه؟ گفت:...و سپس داستان مرغ ماهی‏خوار و پنچ پا یک(خرچنگ)را برای او بیان می‏کند. نویسنده کلیله و دمنه در این داستان از پنج‏ پایک،قهرمانی خلق می‏کند که با شجاعت‏ و فداکاری و از خود گذشتگی،انتقام ماهیان‏ را از ماهی‏خوار می‏گیرد.دمنه با بیان‏ داستان پنج پایک می‏خواهد کلیله را متقاعد کند بر این که،انسان با فکر و چاره‏اندیشی‏ می‏تواند کاری کند که هرگز با داشتن قدرت‏ و توانایی ظاهری و پشتیبانی یاران و امکانات‏ مادی از او ساخته نیست.در این داستان،دو شخصیت متمایز در برابر هم قرار گرفته‏اند. یکی ماهی‏خوار است که به هنگام عجز،به‏ صورت شخصیتی قاهر و مکار درآمده که‏ می‏خواهد،زندگی خود را با کشتار و مرگ‏ زیردستان تأمین کند،از این رو غمناک در کنار برکه می‏نشیند و هنگامی که پنج پایک از آنجا می‏گذرد،خود را مظلوم و مغموم نشان‏ می‏دهد،آن‏چنان که پنج پایک هرگز او را چنین ندیده بود.پنج پایک علت این اندوه را می‏پرسد و می‏گوید:تو را غمناک می‏بینم!؟ ماهی‏خواهر با حیله داستانی از خود می‏سازد و اظهار می‏دارد:«چگونه غمناک نباشم که‏ غذای من یک دو ماهی بود که هرروز از این‏ برکه شکار می‏کردم،امروز دو صیاد از اینجا گذشتند،یکی از آن‏ها به دیگری گفت:«در این‏ آبگیر ماهی بسیار است،تدبیر ایشان بباید کرد» دیگری گفت:«فلان جای بیشتر است،چون‏ آن‏ها را شکار کردیم به اینجا می‏آییم.»اگر حال این گونه باشد،باید دست از جان بردارم‏ و به رنج گرسنگی،بلکه مرگ تن بدهم...

 پنج پایک نزد ماهیان می‏رود و آنان را خبر می‏کند،همه برای مشورت نزد ماهی‏خوار می‏آیند و معتقدند،کسی که مورد مشورت قرار می‏گیرد،امین است و از او التماس می‏کنند که‏ چاره‏ای بیندیشد.ماهی‏خوار می‏گوید:«من‏ در این نزدیکی آبگیری را می‏شناسم که بسیار باصفا و در عین حال از دسترس صیادان دور است.اگر بتوانیم از اینجا نقل مکان کنیم و به آنجا رویم،از آسیب صیادان در امان خواهیم ماند،اما انتقال شما به آنجا دشوار،بلکه غیر ممکن است. ماهیان با عجز و التماس از او کمک می‏خواهند و بالاخره ماهی‏خوار با پذیرش هزار منت از آنان،قرار می‏گذارد،هرروز چند تن از آنان را به آبدان ببرد.چون مدتی گذشت،پنج پایک نیز نزد ماهی‏خوار آمد و از او تقاضا کرد که به آنجا منتقل شود.ماهی‏خوار او را در منقار گرفت‏ و روی بدان محل نهاد.پنج‏پایک،در اوج هوا از دور استخوان بسیار دید و فهمید که بر سر ماهیان چه آمده است!؟

 با خود اندیشید که:«خردمند چون دشمن را در مقام خطر بدید و قصد او در جان خود مشاهدت‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 163)

 کرد،اگر کوشش فروگذارد،خون خویش سعی‏ کرده باشد و چون بکوشد،اگر پیروز آید،نام گیرد و اگر برخلاف آن کاری اتفاق افتد،باری کرم و حمیّت و مردانگی و شهامت او مطعون نگردد و با سعادت شهادت،او را ثواب مجاهدت فراهم آید.» پس خود را به گردن ماهی‏خوار افکند و حلق او را بفشرد.ماهی‏خوار بیهوش بر زمین فرود آمد و یکسر به زیارت مالک رفت.سپس آمد و ماهیان‏ را از ماجرا آگاه گردانید.ماهیان شاد شدند و مرگ‏ ماهی‏خوار را عمری دوباره شمردند و آن گاه در غم یاران گذشته به سوگ نشستند.

 این‏ها نمونه‏هایی از ادبیات منثور و منظوم‏ ماست که شاید کتاب کلیله و دمنه یکی از قدیم‏ ترین منابع زبان فارسی است و اینگونه منابع،در ادبیات ملت‏های دیگر نیز وجود دارد،مسایلی از نوع تجلیات جامعه‏شناختی و روان‏شناختی نیز در این متون یافت می‏شود،که این واقعیات از راه روایت داستان ما را به وجود پرسوناژهای‏ گوناگون رهنمون می‏شود و می‏توانیم به عناصر تکنیکی آن‏ها دست یابیم،اگرچه در پندار ما این‏ عناصر قدیمی،کهنه می‏نماید و شاید بیندیشیم‏ که با استفاده از این منابع،راه به جایی نخواهیم‏ برد.اما علی‏رغم این تصور،باید دانست که همین‏ مایه‏های قدیمی که در میان اقوام و ملل وجود دارد،می‏توانند دستمایه خلق اثری تازه شوند و از بازسازی و رنگ‏آمیزی تازه،آن‏ها در قالب‏ تصویرهای متحرک کشید و از آن‏ها کاراکترهای‏ تازه‏ای ساخت که خالی از شگفتی‏های تازه و جالب و مناسب با زمان نباشد.آنچه قابل اهمیت‏ است،دست‏یابی به عناصر تکنیکی این روایات‏ و داستان‏هاست.

تعارض نیکی و بدی‏ در قالب شخصیت‏های تخیلی

 در بحث گذشته،از هدف فردوسی در شاهنامه‏ سخن گفتیم و یادآور شدیم که نظر فردوسی از مقایسه موجودات اهریمنی با اهورایی،اتخاذ راه‏ راست و بهره گرفتن از نتیجه مبارزات و تعارض‏ آن‏ها است،در نهایت گزینش و تمایز هدف‏های‏ انسانی و مبارزه با بدی‏ها و نابسامانی‏ها و آزادی‏ از چنگ دیوان و اهریمنان است.

 شخصیت‏های نیک و بد شاهنامه،اعم از ضحاک و فریدون،سیاوش و سودابه،سلم و تور و ایرج،یا شخصیت‏های تخیلی مانند دیو و اژدها،زن جادو و امثال آن‏ها که همه آفریدگان‏ اساطیری و افسانه‏ای شاهنامه‏اند،پیوسته در تعارض و جدال با یکدیگرند،حتی زمین و آسمان نیز از این تأثیر در امان نیستند.در کتاب‏ اوستا آمده است که ارواح پلید به کشوری‏ که ایرانیان(آریایی‏ها)در آن زندگی می‏کردند، ناگهان حمله کردند،زمین سرد شد و قبایل‏ آریایی ناگزیر شدند به سرزمین‏های دیگر مهاجرت کنند.بنابر روایت«ودا»کتاب مقدس‏ هندوان،این مهاجرت و پراکندگی در حدود سه‏ هزار سال(سی قرن)قبل از میلاد مسیح بوده‏ است،که در آن زمان قشر عظیمی از یخ ناگهان‏ زمین را پوشاند و همه‏چیز منجمد شد.در اوستا آمده است:«در زمان«جم»اهورامزداد به او فرمان‏ می‏دهد که چون یخبندان فراخواهد رسید،او باید پناهگاهی برای بقای موجودات در زمین‏ بسازد.»پایان این یخبندان با فصل معتدل‏تری‏ مصادف شد که آغاز بهار بود جمشید آن را به‏
فارابی » شماره 62 (صفحه 164)

 عنوان سال نو جشن گرفت و نوروز نامید.

 در جنگ‏های طولانی ایران و توران که جنگ‏ نماد راستی با نماد اهریمنی است،این نشانه‏ها به خوبی آشکار است.در حالی که ایرانیان‏ و تورانیان از یک نژادند و برخلاف تصور، تورانیان آن‏چنان که فردوسی گفته است همه‏ ترک نیستند.افراسیاب پادشاه توران زمین که‏ نامش در«اوستا»فرنگرسین است و در پهلوی‏ فراسیاک نامیده شده،خود پسر پشنگ،پسرزاده‏ سلم،پسر تور پسر فریدون است.و می‏دانیم که‏ طبق روایت شاهنامه،فریدون پادشاه پیشدادی، پس از کناره گرفتن از سلطنت،کشور خود را بین سه فرزندش،ایرج و سلم و تور تقسیم کرد که در این تقسیم خاک توران به تور واگذار شد و ایران به ایرج و نواحی غرب به سلم.نام‏ فریدون و پدرش آبتین،در کتاب مقدس هندوان‏ هم ذکر شده و در اوستا سلم،سئیریم،تور، توئیری و ایرج اثیری آمده است.

 به هرحال،بسیاری از قهرمانان تخیلی شاهنامه، موجوداتی هستند که انسان‏نما هستند یا در مرز انسان و حیوان قرار دارند.ضحاک از این گونه‏ شخصیت‏هاست.در کتاب«ودا»که نام فریدون و آبتین ذکر شده،اژدهای دو سر،به دست فریدون کشته‏ می‏شود و این اژدها همان کسی است که به«آژدی‏ دهاک»و در شاهنامه به ضحاک تبدیل می‏شود،که‏ سرشت او با اهریمن و حیوان آمیخته است.

 داستان سیمرغ،که زال را بر بلندای البرز پرورانید،خود یکی از تجلیات این موجودات‏ انسان‏نماست.او که از مرغ‏های اساطیری قوم‏ آریاست،حتی در حماسه‏های چینی هم وارد شده‏ است.«سکاها»قومی که از نزدیک چین تصرف تا نواحی شرقی و شمالی ایران کنونی را در تصورف‏ داشتند،فرهنگ خود را در بین همسایگان گسترش‏ دادند و می‏دانیم که خانواده رستم نیز از آنان‏ بوده‏اند،زیرا رستم‏زاده زابلستان است.نام سیمرغ‏ در اوستا«سئنا Saena »ذکر شده و مورد ستایش‏ قرار گرفته است.در حماسه‏های ملی ایران،سیمرغ‏ شخصیتی نیمه انسانی است،زیرا پس از آن که‏ زال را در چکاد البرز کوه می‏پرورد،مقداری از پرهای خود را به او می‏دهد،تا هروقت نیازمند به‏ کمک او شد،یکی از آن‏ها را بسوزاند؛تا سیمرغ‏ ظاهر شود و مشکل او ر حل کند و می‏بینیم که‏ رستم در نبرد با اسفندیار رویین تن،به یاری زال‏ همین کار را می‏کند و یا به دست آوردن چوب‏ گز،اسفندیار را می‏کشد.

 مسأله دیگر که بسیار جالب توجه است،این‏ است که سیمرغ علاوه بر مرغ بودن،به عنوان مردی‏ پارسا و خردمند هم شناخته شده،به این دلیل،نامش‏ در فرهنگ‏ها به عنوان دانا و حکیم نیز آمده است.

 در سمبل‏های عرفانی ایرانی،سیمرغ،مظهر دانایی، فراست،کمال،روحانیت و مقصد نهایی عارفان‏ است که در کوه افسانه‏ای قاف زندگی می‏کند.

 در منطق الطیر عطار،آنگاه که مرغان جمع‏ می‏شوند و می‏خواهند به کوه قاف بروند،مقصد نهایی آنان دیدار سیمرغ است که فقط سی مرغ‏ به این هدف نایل می‏شوند و در آنجا جلوه سیمرغ بر آنان ظاهر می‏شود.در افسانه‏های چینی هم سیمرغ‏ (سی‏ان-هو)چنین نقشی دارد و جالب است که‏ سیمرغ برای یافتن درخت گز،به کرانه دریای‏ چین سفر می‏کند و رستم را با خود می‏برد.

 اگر به داستان‏های هفت خوان رستم و اسفندیار توجه کنیم،همین انسان‏نمایی و
فارابی » شماره 62 (صفحه 165)

 شخصیت‏آفرینی کاذب مشاهده می‏شود.مثلا در هفت خوان،رستم با این گونه موجودات‏ روبه‏رو می‏شود و در خوان سوم که رستم در خواب است،اژدهایی به سراغ رخش می‏آید. رخش ناچار می‏شود چند بار رستم را از خواب‏ بیدار کند و هربار بلافاصله اژدها ناپدید می‏شود تا آنجا که رستم به خشم می‏آید و رخش را تهدید می‏کند که اگر بار دیگر چنین کنی سرت‏ را از بدن جدا می‏کنم.بالاخره بار آخر که رستم‏ سراسیمه از خواب برمی‏خیزد،با اژدها روبه‏رو می‏گردد و به او حمله می کند و جالب است‏ که رستم و اژدها با یکدیگر گفت‏وگو می‏کند و هریک دیگری را تهدید می‏کنند.بدو اژدها گفت:«نام تو چیست؟»که زاینده را بر تو باید گریست!چنین داد پاسخ که:

بدو اژدها گفت نام تو چیست‏ که زاینده بر تو باید گریست‏ بدو داد پاسخ که من رستمم‏ ز دستان سامم،نه از نیرمم‏ ببینی ز من دستبرد نبرد سرت را هم‏اکنون در آرم به گرد

 در خوان چهارم،رستم به دشت خرمی می‏رسد و در آنجا سفره‏ای گسترده و غذا و شراب می‏بیند، می‏پندارد که آن خوان ایزدی است،در این حال‏ پیرزن جادو که خود را به صورت زن زیبایی در آورده،در برابر رستم ظاهر می‏شود.رستم خدای‏ خورشید را می‏ستاید که چنین نعمت‏هایی به او ارزانی داشته است،اما تا نام خدا را می‏برد،رنگ‏ چهره زن دگرگون می‏شود و به صورت زن جادو درمی‏آید که رستم با کمند او را می‏گیرد و سر از بدنش جدا می‏کند.

منابع

 1-اساطیر ایران،مهرداد بهار،انتشارات،بنیاد فرهنگ‏ ایران،341،چاپخانه زر

 2-اساطیر یونان،باز نوشته راجر لنیلمن گرین،ترجمه‏ عباس آقاجانی،ویرایش دوم،سروش،تهران،0731

 3-ایران در عهد باستان،جلد اول،دکتر جواد مشکور، چاپخانه سازمان تربیت معلم و تحقیقات تربیتی،تهران، 3431

 4-داستان داستان‏ها،رستم و اسفندیار،محمد علی‏ اسلامی ندوشن،چاپ دوم تهران،خرداد 6352

 5-رویاهای بیداری-مجموعه گفته‏ها و نوشته‏ها درباره سینمای انیمیشن،کانون پرورش فکری کودکان‏ و نوجوانان،گردآورنده و ویراستار مهدی فرودگاهی، چاپ اول،اسفند ماه 7731

 6-شاهنامه-حکیم ابوالقاسم فردوسی،انتشارات‏ امیر کبیر،چاپخانه سپهر تهران 7352،چاپ پنجم

 7-فرهنگ فارسی،دکتر محمد معین،انتشارات امیر کبیر، تهران،8531

 8-فرهنگ کوچک زبان پهلوی،د-ن-مکنزی،مدرس‏ زبان‏های ایرانی در دانشگاه لندن،ترجمه مهشید میرفخرایی،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول،تاریخ انتشار 3731.

 9-فرهنگ سنسکریت،جلد اول،تألیف دکتر سید محمد رضا جلالی نائینی،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،تهران،5731

 01-قصه‏های شاهنامه،به قلم ساسان فاطمی-انتشارات‏ کوروش،چاپ دوم

 11-مثنوی معنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی رومی، چاپ کلاله خاور،تهران 5131-9131

 21-مولانا جلال الدین محمد بلخی-مقدمه،تصحیح، تعلیقات و فهرست‏ها از:دکتر محمد استعلامی،چاپ‏ سوم،5731 خورشیدی-انتشارات زوار 831

فارابی » شماره 62 (صفحه 166)

 
مجله فارابی » زمستان 1385 - شماره 62 (از صفحه 139 تا 166

 دکتر مهدی علمداری