نماد در فرهنگ بختیاری

نماد در فرهنگ بختیاری

نمادها بازتابی از تفکر و خلاقیت مردمی است که با حس معرفت شناسی و زیبا شناختی، نشانه ها و مظاهری از کشف و شهود خود پدید آورده اند که این مظاهر و نشانه ها در فرمها، حجم ها، ایماژها(تصویر سازی)، اعمال،تصورات و کلمات گوناگون متجلی گشته اند.این پدیدارها به لحاظ رمز و رازها بودنشان هیچگاه در مغاک ذهن و زمان مدفون نشده، بلکه چونان ستاره ای در آسمان معنوی – فرهنگی بشریت همیشه پر فروغ اند و روشنگر بسیاری از مکنوئات و ناگفته هاست.بدرستی که نمادگرایی از ویژگیهای فهم انسان داناست و هستی شناسی نمادین از حقایق وجودی او به شمار میرود که در مرحله ای خاص این <<هستی شناسی نمادین>> به بیان نمادین منجر میشود.به زبان ساده نماد پدیده ای است از پاره ای کلمات، اشکال، احجام، اشیاء، اعمال، علائم و احساسات تشکیل میشودکه این عناصرتجسمی یا معنایی از مفهوم، پیام و یا رمزی سخن میگوید که مخاطب لازم است با معانی و مفاهیم آن آشنایی داشته باشد.

 

 

 

 

 

 

نماد ها در فرهنگ بختیاری

 

 

چلیپا: نمادی از چرخه ی خورشید یا گردونه ی مهر در آیین مهر است.این علائم از فرهنگ و آیین مهر یا میترائیسم سرچشمه گرفته و نمودگار آیینی در فرهنگ آریایی است.چلیپا در فرهنگ بختیاری کاربردهای گوناگون دارد مثلا در خالکوبی زنان(روی پیشانی یا دست) طرح های قالی، کارد، قیچی، دوک، تزیین آش، حلواو.....بکار می رود.این علامت برای شناختن مهری شدگان خالکوبی مشد و به آن مهره ی مهر و یا خال مسیحا نیز گفته میشد.

چرخ خورشید

چلیپا روی پَره(دوک) بختیاری

  نماد کِل:

سنگی است مخروطی و ایستاده حدودا به ارتفاء 2 متر و یا چینش عمودی سنگ ها، بدون ملات و خشکچین برروی هم است و غالبا در بلندای کوه و یا تپه ای درست درچهار سوی مجاورت روستا و یا پیر(امامزاده) ایجاد   می کنند . کاربرد کل بدین منظور است که رهگذران،مسافران و ایلات هنگام عبور از مناطق از فاصله ای دور با دیدن این سنگ مخروطی پی به وجود روستا و یا امامزاده ای در آن نقطه میشوند.

ستاره ها

در فرهنگ کهن قوم بزرگ بختیاری جلوه هایی از نماد پردازی نسبت به این شیئی زیبا میبینیم که هم نشان از باورهای فتشیسمی دارند و هم (نمادهایی از خوش یمنی و بد یمنی) برخی نحس اند و بعضی سعد، برخی نشان حیاتند و برخی نشان ممات، بعضی نماد خوشبختی اند و بعضی نماد شور بختی. در باور بختیاری ها هر فرد ستاره ای در آسمان دارد که به نوعی با سرنوشت و تقدریر وی گره خورده است. اگر پر نور باشد "نشان بزرگی"و اگر کم نور باشد "نشان کم اقبالی" است و اگر شهاب سنگی از آسمان فرود آید نماد مرگ فرد تلقی میشود.

در باور اسطوره ای بختیاری ستاره ای بنام "زِله"zeleدر آسمان موجود است که در باور مردم بختیاری نماد زمان سنجی را دارد.

زله شَوکَن: اولین ستاره ای که در غروب آفتاب نمایان میشود و چوپانان میفهمند که باید گله را به روستا باز گردانند به این ستاره" گا به مال" هم میگویند.( گا به معنی گاو است)

زله روز: آخرین ستاره ای که با آمدن فلق در آسمان ناپدید میشود و هنگام نماز صبح است .

ستاره هفت توروک"toruk": این ستاره که همان دب اکبر است  چهار ستاره بصورت مربع و سه سه ستاره بنبال آنها هستند و تصور قوم بختیاری این است که چهار ستاره جلویی چهار چوب مرده ای را حمل می کنند و سه ستاره بعدی در حال مشایعت آنان هستند.

ستاره اَفتَو زنون"Aftaw zanon": بختیاری ها معتقدند برای کوچ یا برداشت محصول روزهای اول و دوم ماه روزهای خوبی نیستند چون آفتاب ستاره را سکسته است و خوش یمن نخواهد بود.

قبله: روز سوم و چهارم  ماه برای کوچ کردن بسیار خوب است  البته اگر پشت به قبله حرکت کنیم.

اَفتو دَرَو" Aftaw daraw" : روز هفتم و هشتم ماه چون ستاره به درون دره رفته و غروب میکند روز آزادی است برای هر نوع کاری.

ستاره به خاک: روز نهم چون ستاره در خاک است و زیر پای ما قرار دارد میشود کوچ کرد و نباید چیزی به زمین بکوبیم.

زله قافل کش: گاهی این ستاره پر نور چنان در آسمان پرتو افکنی میکند که گویی روز است. مردم بختیاری بر این باور هستند که روزگاری قافله ای در بیابان در حرکت بود با تماشای این ستاره چون نورش بیش از اندازه زیاد بود

به تصور این که روز است به راه خود ادامه داده که ناخوداگاه در رودخانه غرق میشوند و از بین میروند. به همین دلیل به این ستاره زله قافله کش میگویند.(البته این اغراق گویی تاکید بر نورانیت ستاره دارد)

درخت مقدس

در فرهنگ اعتقادی درختان مقدسیوجود دارند که مردم بختیاری با آنها راز و نیاز میکنند و شکستن هر شاخ و برگ آن را گناه میپندارند. این درختان چون در باور مردم حلال خیلی از مشکلات بوده و نقش منجی و شفا بخشی را ایفا میکنند میتوانند به عنوان نماد پیمان و منجی معرفی شوند.

درخت کنار (سدر): اکسیر سر زندگی و جاودانگی و درختی بهشتی به شمار میرود تا جای که بریدن آن گناه و مستوجب عقاب میدانند و آن را جاندار تصور نموده و با آن احساس همذات پنداری میکنند و گاهی به آن پارچه دخیل میبندند و گاها با آن راز و نیاز میکنند.

احترام به درخت به ویژه درختانی که نزدیک امامزاده بوده و یا دارای سرگذشتی اسطوره ای بوده اند نزد مردم جایگاه قابل تاملی را دارا است.مانند درخت روبروی هفت شهیدان در مسجد سلیمان که مردم معتقد هستند نذر هفت شهیدان است و یا درخت بی بی بتول ( واقع در دهی از طایفه کهیش) که مردم معتقد هستند روزهای پنچشنبه از خود خون جاری میکند.

درخت بلوط(نماد استقامت): درخت و میوه بلوط از جمله گیاهانی است که در زندگانی مادی و اقتصادی مردم بختیاری اهمییت ویژه ای دارد. از جنبه های نمادین نیز میتوان به نمادهای استقامت ، قدرت، عمر طولانی آن اشاره نمودو بلوط این میوه سخت و کارا ، آنچنان در احساسات و ادبیات شفاهی مردم بختیاری جای باز نموده که گویی نماد خود بختیاری هاست ، نمادی از هویت مردانه.

خوشه های نمادین گندم:در پایان برداشت گندم، برزگران بختیاری چند خوشه گندم نچیده و مانده را بعد از اینکه به آنها آب میپاشند، با احترامی در خور و با ذکر صلوات میچینند و دور سر خود میچرخانند، سپس برای رفع درد و بلا و نیز برکت خواهی از زمین آنها را روی زمین میپاشند و این بیت را میخوانند.

 

مات به سر، سر به سلامت                     بَرزیَر بد نبینه تا روز قیامت

(چیدن گندمها به سر آمد. سر به سلامت باد        برزگر تا روز قیامت بد نبیند)

این عمل نمادین ، پاسداشت و تکریم شکرانه الهی است .

کُتَل"kotal": کتل یکی از آیین های سوگناک مردم بختیاری بوده که دارای جنبه های نمادین گوناگون است. این مراسم نمایشواره ای به هنگام مرگ جنگاوران ، جوانان سلحشور و یا مردان بزرگ قوم بختیاری در مکانی به نام مافه گه بر پا میگردد.

در این مراسم اسبی را با پارچه ی سیاه میپوشانند، گردنش را با دستمال هفت رنگ آذین کرده، با چشمانی سرمه کشیده و پیشانی حنا بسته،افسار آن را در دست یک نفر مرد داده و آن را دور مافه بر خلاف عقربه های ساعت میچرخانند. و بدین ترتیب مراسم عزاداری به همراه ساز چپی و خواندن اشعار گاگریو آغاز میگردد.

مافه: مافه ( mafe)از نظر لغوی همان معاف گاه یعنی معاف از زندگانی است.

مافه مکعبی از سنگ چین های خشک و بی ملات که غالبا بیش از یک متر درست میشود و در مکانی به نام مافه گه در مراسم و آیین کُتل کاربرد نمادین دارد.مافه را معمولا از روز هفتم وفات درست میکنند . بطور کلی مافه بنای یاد بود  رفتگان در جایی که وفات نموده ساخته میشود.