هایکو چیست؟

هایکو

ترجمه شعرهای کوتاه ژاپنی در ایران
امروزه اغلب مردم جهان شعر ژاپن را با هایکو می‌شناسند. هایکو شعری است 17 هجایی که در سه سطر نوشته می‌شود، سطر اول و سوم هرکدام پنج هجا و سطر دوم هفت هجا دارند. هایکو نه وزن دارد و نه قافیه و آرایه‌های کلامی در آن به ندرت به کار می‌رود. حدود دو هزار سال پیش هایکو جزوی از یک فرم شعری 31 هجایی به نام تانکا بود که از دو بخش تشکیل می‌شد و معمولا آن را شاعران به شیوه پرسش و پاسخ می‌سرودند. بخش نخست تانکا 17 هجا دارد و بخش دوم آن 14 هجا. تانکا به معنی شعر کوتاه است و در مقابل آن چوکا قرار دارد که به معنی شعر بلند است. با اینکه در ژاپن به غیر از تانکا و چوکا چندین فرم شعری دیگر هم وجود دارد، شعرهای کوتاه محبوبیتشان بیش از بقیه است. در قرن شانزدهم میلادی به تدریج بخش 17 هجایی تانکا مستقل شد و آن را هاکایی یا هایکو نامیدند.

هایکو در ابتدا محتوایی طنزآمیز داشت و به تدریج بر اثر در آمیختن با فلسفه ذن اعماق و جوانب آن گسترش یافت. ایجاز و سادگی و در عین حال عمق هایکو و هنر تصویری بدیع آن علاوه بر آنکه در چهار قرن گذشته شاعران زیادی را در ژاپن به خود کشانده است، در دوره معاصر در خارج از ژاپن هم با استقبال قشر کتابخوان و شاعران و هنرمندان مواجه شده است و علاوه بر ترجمه هایکوهای ژاپنی به اغلب زبانهای دنیا، در سراسر جهان شاعرانی پیدا شده اند که به سرودن شعر به شیوه هایکوهای ژاپنی می‌پردازند. امروزه دوستداران و هایکوسرایان سراسر جهان دارای انجمنهای خاص هایکو در سطح محلی و ملی و بین المللی هستند و با برگزاری همایشها و سمینارهای دوره‌ای و یا از طریق سایتهای اینترنتی به بحث و تبادل نظر در مورد هایکو و تاریخچه و ابعاد هنری آن می‌پردازند.


هایکو یکى از مهم ترین اشکال در شعر سنتى ژاپن است. دریک عبارت کلى، نوعى شعر در جهان و ادبیات شعرى امروز جهان محبوبیت ویژه اى دارد که درک مفهوم شعرى آن از درک ساختار آن جدا نیست و یکى بدون دیگرى شاید بى معناست.
هایکو و عناصر ساختاری آن
شعر هایکو از جمله سنت هاى کهن هنر ژاپنى است که در قرن ?? میلادى شکل گرفته است. در نگاه کلى شعرى است کوتاه و تصویرى درباره هر چیزى که مردم را با طبیعت مرتبط مى کند. براى اهل ادب و سرایندگان، شعر هایکو ازنظرساختارى البته جالب تر است اما در کشور ژاپن که موطن اصلى این شکل از هنر است، مى توان گفت که تمام مردم در هر رده سنى که باشند هایکو مى نویسند و این کار روشى براى آرامش، فرارفتن از خود و نگریستن به چشم اندازهاى وسیع تر و رها شدن از دایره تنگ نگاه شخصى و فردى است. دایره تنگ نگاه شخصى که در فرهنگ ژاپنى عامل مهمى در رنج ها و سنگینى روح تلقى مى شود. امروزه شعر هایکو علاوه بر ژاپن در میان عموم مردم جهان محبوبیت یافته و به زبان هاى مختلف و درفرهنگ هاى گوناگون محبوبیت دارد و بسیار سروده مى شود. این گونه شعرى اکنون شکل منحصربفردى از هنر تلقى مى شود که انواع فرهنگ ها را در خود منعکس مى کند. روشن است که میان زبان ژاپنى با بیشتر زبان هاى دنیا تفاوت هاى بسیارى وجود دارد. زبان ژاپنى با انگلیسى کاملاً متفاوت است و این تفاوت هاى زبانى خود سبب بروز تفاوت هاى جالبى در ساختار هایکو شده است. مثلاً در زبان انگلیسى هایکو براساس الگوى ?-?-? هجایى است و شعرى است که مى تواند در سه سطر سروده شود با سطر میانى که بلند تر است اما بیش از ?? هجا نیست. در زبان هاى دیگر نیز احتمالاً ساختار هایکو متفاوت از هایکو هاى اصیل ژاپنى است اما از نظر تعداد هجا و ویژگى هاى مهم، هایکو در تمام زبان ها تابع اصول و قواعد مشخص و درعین حال ساده اى است که شاید همین سادگى سبب اصلى محبوبیت و رواج جهانى آن باشد. اما هایکو در زادگاه خود ژاپن نیز تحولات زیادى را از سر گذرانده و هایکویى که اکنون در زبان هاى مختلف جهان مى شناسیم، خود برآیندى از این تغییر و تحول شعرى در سنت ژاپنى است.

هایکو مدرن و هایکو سنتى
هایکو هم در شکل و هر در محتوا دچار تحولات زیادى شده است. اصطلاح هایکو از نظر ادبى به معنى «آغازشعر» و نخستین حلقه از زنجیره طولانى ترى از اشعارى است که «هایکا » نام داشت. این بخش از شعر یعنى هایکو لحن و آوایى مشخص را براى مابقى رشته شعرى بنیاد مى گذاشت. در پى تلاش ها و ابتکارهاى «ماساکوا شیکى» استقلال و جدایى این بخش آغازین شعر رسماً شکل گرفت و در دهه هاى ???? بود که اصطلاح هایکو رواج یافت و از آن پس، این شکل از شعر به عنوان گونه شعرى مستقلى نوشته، خوانده و درک شده است. احتمالاً در سال هاى پایانى قرن نوزدهم میلادى اشعار مشهورى از استادان این نوع شعر نظیر« باشو» و «یوسا بوسون» و «کوبایاشى ایسا» به عنوان هایکو شهرت داشت و به عنوان اشعارى کاملاً مستقل خوانده مى شد اما به تدریج تمایز میان هایکو با دیگر انواع شعرى کهن وابسته به آن در ادبیات ژاپن جدى تر شده و هایکو مدرن از هایکو کلاسیک متمایز شد.

هایکو؛ ثبت بدون شرح یک لحظه
موضوع در شعر هایکو
شاعر در هایکو تقریباً به هرچیز و هرموضوعى مى تواند بپردازد اما شما بندرت موضوعاتى را مى یابید که از مسائل مطرح در حوزه شناخت و درک مردم عادى فراتر رود. درواقع اشعار هایکو به خلق دوباره موقعیت هاى کاملاً عادى روزمره اختصاص دارد اما به روشى که به خواننده تجربه اى کاملاً نو و بدیع از تجربه اى کاملاً شناخته شده و تکرارى و عادى ارائه مى دهد. شاید بتوان گفت هایکو همانند بسیارى دیگر از هنرهاى شاعرى کشف زیبایى و تازگى در حوادث و موضوعات ساده و به ظاهر پیش پا افتاده است از این رو به آسانى از آنها در مى گذریم و بر آنها تأمل نمى کنیم.
اصل ایجاز و خوددارى از درازگویى
هایکو در هر زبانى که باشد اساساً در یک نکته مهم مشترک است و آن رعایت اصل ایجاز و اجتناب از کاربرد واژگان غیر ضرورى است. به عنوان مثال به این هایکو توجه کنید:
باد سرد زمستانى
تپه ها در یخ مى پیچد
شب زیر نور ستارگان
شاعر ژاپنى با شنیدن و خواندن این شعر خواهد گفت که این شعر اگر هایکوست، براى توضیح دماى هوا به کلماتى نظیر سرد یا یخ نیازى نیست. زیرا عبارت باد زمستانى خود به تنهایى سرما را در خود دارد. درواقع این هایکو نمونه اى است که به ما نشان مى دهد سرما به گونه غیر ضرورى سه بار در شعر تکرار شده است. (سرد، زمستان، یخ) همچنین کلمه شب نیزبا آوردن دو کلمه شب و نور ستارگان، درواقع دو بار تکرار شده که یکى از آنها غیر ضرورى است. با توجه به این موارد، شاعر ژاپنى شعر را این گونه مى سرود:
باد یخبندان
تپه ها را زیر نور ستارگان
در خود مى پیچد
این شکل گونه بسیار بهترى از هایکوست اگرچه الگوى ?-?-? هجایى را مراعات نکرده است. بنابراین در هایکو کلمات و توصیفاتى نظیر خورشید درخشان و گردباد تاریک، همچنین کلماتى که متضمن نوعى قضاوت و داورى است، نظیر زیبا و قشنگ، همگى حشو و زوائدى تلقى مى شود که شاعر باید از آنها اجتناب کند.

بنیاد و عصاره هایکو
یک شعر هایکو در اصل نوعى سهیم شدن خواننده، در لحظه اى از آگاهى شاعر است. آرامش، اندوه، راز آمیزى و... از جمله معدود احساساتى هستند که در شعر هایکو حضور مى یابند و خواننده با خواندن هایکو این احساس را در خود ادراک یا بازیافت مى کند. در واقع کلید اصلى دریک شعر هایکو که احساسات ما را درباره پدیده ها ى پیرامون بیدار مى کند، نه واژگان و توضیحات شاعر، که در اصل خود پدیده است. این خود چیزهاست که احساسات را درما بیدار مى کند و شاعر شاید تنها یک نقش واسطه را میان پدیده و خواننده بازى مى کند. در شعر هایکو شاعر ناگزیر است به خواننده کلماتى بدهد که به خلق دوباره آن لحظه و یا خلق دوباره تصویرى کمک کند که احساسات او را برانگیزد. بنابراین گفتن و شرح این که شاعر چه احساسى داشته براى خواننده واجد اهمیت نیست و چنین شعرى نیز البته هایکوى خوبى نیست بلکه در یک هایکو خوب کلمات باید دقیقاً همان احساسى را که شاعر تجربه کرده در درون خواننده دوباره خلق کند؛ نه آن که احساس شاعر را شرح دهد. این اصل حتى در مورد خاطرات شاعر و یا امورى کاملاً ذهنى نیز الزامى است به این معنا که هرکلمه در شعرباید به گونه اى عمل کند که آن حادثه عیناً در مکان و زمان ویژه اى که رخ داده، براى خواننده نیز هنگامى که شعر را مى خواند رخ دهد. بنابراین هایکو باید در زمان حال نگاشته شود چنان که گویى حادثه همین الآن و درهمین مکان رخ داده است زیرا هایکو نباید یک دوره زمانى طولانى را دربر بگیرد. یک هایکو درست همانند آن چه که در عکاسى رخ مى دهد، ثبت یک لحظه گذرا در زمان حال است. از این رو شعر هایکو به آینده و گذشته کارى ندارد.

هایکو؛ شعر بى قافیه
شعر هایکو قافیه ندارد مگر این که قافیه پردازى، بدون قصد قبلى شاعر و به گونه اى کاملاً تصادفى رخ دهدزیرا شاعر در هایکو مى کوشد موضوعى را با مستقیم ترین و ساده ترین کلمات ممکن ترسیم و تجسم و نه تشبیه و تشریح کند. در هایکو نه تنها قافیه وجود ندارد، بلکه از نظر قواعد نگارش و نقطه گذارى نیز در مجموع، قانون جدى و سخت گیرانه اى وجود ندارد بلکه این قبیل امور عمدتاً به تمایل و تصمیم شاعر واگذاشته شده که بسته به هرشعر متفاوت است. در مقابل باید توجه داشت که در هایکو جایى براى تشبیه و استعاره نیست زیرا خلق کلمات تصویرى اهمیت بسیار دارد. بنابراین هایکو چنان کیفیت زنده و جاندارى دارد که نمى توان هیچ استعاره و تشبیهى را در آن جاى داد. اما چنان که پیش تر هم آمد، اشعار هایکو بسته به زبان هاى مختلف، قواعد مختلفى دارد. این مسأله در ترجمه اشعار نیز بسیار حائز اهمیت است. مترجم باید بیش از هرچیز ابتدا دریابد که آیا باید تابع محض مقررات باشد یا آن که انتقال اساس یا عصاره نهفته در هایکو کافى است. روشن است که اگر این موضوع در ترجمه شعر مراعات نشود، لذتى که در هایکو نهفته است به خواننده منتقل نمى شود.

طبیعت و فصول سال در هایکو
هرشعر هایکو باید در بردارنده یک «کیگو» باشد و کیگو به معنى کلماتى است که نمودار فصلى از سال در یک هایکو است. به عنوان مثال «شکوفه باران» یک کیگو و عبارتى است که نشان از بهار دارد و برف نشان از زمستان و پشه حکایت از تابستان. اما کلمات کیگو همیشه هم به این وضوح و روشنى نیستند و گاه عبارت هاى مبهم ترى است که فصول سال را در شعر نشان مى دهد. اگرچه در هایکو هاى انگلیسى یا دیگر زبان هاى غیر ژاپنى هایکو ها عمدتاً بازتابى از طبیعت و یکى از چهارفصل سال نیست، اما جالب است که بدانیم طبیعت در هایکو ژاپنى بخش مهمى از هایکو است به حدى که بیش از ???? کلمه ژاپنى مرتبط با فصول سال در هایکو هاى ژاپنى به کار رفته است.

هایکو هنر مردم و زبان آرامش
چنان که پیش تر اشاره شد، در کشور ژاپن که موطن اصلى شعر هایکو است، تمام مردم در هر رده سنى که باشند هایکو مى نویسند و این کار روشى براى آرامش، فرارفتن از خود و نگریستن به چشم اندازهاى وسیع است. راهى براى رها شدن از دایره تنگ نگاه شخصى و فردى که عامل مهمى دررنج ها و سنگینى روح است. با توجه به آن چه آمد مى توان گفت که نوشتن و خلق اشعارى به سبک هایکو براى هر کسى در هر سنى آسان است. ازمیان هایکوهایى که از استادان بزرگ ژاپنى به دست ما رسیده است، بهترین آنها آثارى است که چیزى را به گونه اى نو و تاره نشان مى دهند. تأمل و تفکر دراین اشعار، براى یادگیرى سرودن هایکو ایده خوبى است اگر به برخى از این نمونه ها مراجعه و درباره هر کدام به دقت تأمل کنیم. بنابراین سرودن هایکو دردیگر زبان ها نیز براى هر کسى در هر سنى کارى دشوار نیست. براى این کار تأمل و تفکر در اشعار شاعران بزرگ ژاپنى گام مهمى است. تفکر و دریافتى که بتوان دریافت لحظه اى که شاعر از آن سخن مى گوید، چه در بر داشته است همچنین توجه به این که چه کلمه و عبارتى فصل را برایتان تداعى مى کند، درک این که هایکو در معناى خود چه بارمعنایى را حمل مى کند و چگونه دو یا چند تصویر حسى از حواس پنجگانه را به روشى نو و بدیع، با یکدیگر تلفیق مى کند. توجه به این موارد همه به درک بهتر هایکو براى سرودن یک هایکو خوب کمک مى کند. تردیدى نیست که هرکسى تجربه اى از این نوع احساسات را داشته است اما آیا مى توان این تجارب را در کلماتى گنجانید که همان احساس را به دیگرى منتقل کند مهم آن است که شاعر چیزى بیابد که امکان بازى جالبى را با کلمات به او بدهد. اما این کار مستلزم یافتن کلمات درخورى است که در جوار هم آنچه را که شاعر تجربه کرده به دیگران نیز انتقال دهد. فراموش نکنیم که شعر هایکو شعرى است درباره امور عادى و تجربه هاى ساده روزمره که از کلمات و یا قواعد دستورى پیچیده و درازگویى و اطناب اجتناب مى کند.

چند نمونه هایکو

از باشو:
بر برکه کهن
غوکی ناگاه فرو می‌جهد
صدای آب.

در ژرفنای آب
گسترده بر خرسنگی
برگ های درخت.

از چی‌یو جو:
آه، نیلوفر صحرایی!
دلو به دام افتاده است
من در پی آب بودم.

از یوسا بوسون:
کنار برکه کهنه
پیر می شود غوک
برگهای ریخته
ماه نئین.
خاک را
نخستین برف
می نوازد
باز می گردم تا ببینمشان
شکوفه های گیلاس را
که شکفته اند قبلا ً
در شب.
حتا صدای برفی را
که فرو می بارد نیز
می شنوم.
چقدر تاریک است.


منبع: راسخون